Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

 
 
7.11.Ġkinci Bakı əməliyyatı və Bakının azad edilməsi 
(14-15 sentyabr 1918-ci il) 
 
Sentyabrın  13-də  Azərbaycan  zirehli  qatarı  5-ci  firqəyə  tabe  edildi,  hücum  istiqamətlərinin  sərhədləri 
müəyyənləşdirildi. Belə ki, Cənub qrupu ilə 5-ci firqə arasında təmas xətti Puta körfəzindən, 283 №-li təpədən 
və Puta stansiyasından, 5-ci firqə ilə 15-ci firqə arasında isə Yanardağ-Biləcəri-Ermənikənd xəttindən keçməli 
idi.  Bakı  üzərinə  həlledici  hücum  sentyabrın  14-nə,  şəhər  üzərinə  ilk  hücumdan  keçən  40-cı  günə  təyin 
                                                           
630
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.114-115.
 
631
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.164. 
632
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.455.
 
633
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.115.
 
634
Yenə orada,s.115.
 
635
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq xüsusunda cəhdləri // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz  İslam Ordusu toplusu, 
s.513.
 
636
Денстервиль, с.257. 
637
Rıhtım M. İngitislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.517. 
638
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.116.
 
639
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.166-167. 

151 
 
edilmişdi.
640
  Əvvəlcədən  şimal  istiqamətinə  cəmləşdirən  qoşunlar  sonra  gizlin  şəraitdə  qərb  istiqamətinə 
aparıldı.
641 
General  Denstervil  yazırdı  ki,  Bakının  müdafiə  xəttində,  sol  cinahda,  Bibi-Heybət  mədənləri 
önündəki təpələrdə Şimali Stafford alayının 60 nəfərlik "A" bölüyü, onun arxasında 100 nəfərlik erməni dəstəsi 
və  Şimali  Stafford  alayının  100  nəfərlik  dəstəsi  dayanırdı.  Qurd  qapısı  təpəsində  rus  dəstəsi,  ondan  şimalda 
Şimali  Stafford  alayının  "B"  bölüyü,  onun  yanında  Hacı  Həsən  kəndi  ilə  üzbəüz  erməni  dəstəsi 
möhkəmlənmişdi. Döyüş xəttində bir qaubitsa batareyası və 1 ədəd üçdüymlük top dayanır, sol qanadda 2 ədəd 
üçdüymlük  top  qurulmuşdu.  1,5  mil
642
  aralı  Ağ  ev  adlanan  evdə  sol  cinah  qərargahı  (başda  polkovnik 
Veqsuraba)  və  bir erməni  taboru  yerləşirdi.  Sağ  cinahın  (başda  polkovnik  Qazarov)  sol  qanadını  Biçeraxovun 
600  nəfərlik  qüvvəsi  qoruyurdu.  Biləcəri  stansiyasında  Uoçester  taborunun  2  bölüyü  dayanırdı.  Biləcəridən 
Dərnəgülə qədər olan sahədə Uoçester taborunun 1 bölüyü durmuşdu. Dərnəgül gölünün cənub tərəfində erməni 
taboru,  şərq  tərəfində  ingilis  qoşunlarının  pulemyot  komandası  (4  pulemyot)  yerləşirdi.  Sağ  cinahın  ehtiyatı 
Şimali Stafford alayının 60 nəfərlik dəstəsi idi. 39-cu briqadanın qərargahı yerləşən binada Varvik taborunun 
100 nəfərlik bölüyü saxlanılmış, burada 8-ci səhra topçu batareyası və bir qaybitsa var idi.  2 ədəd ingilis zirehli 
avtomobili Biləcəridə, bir zirehli avtomobil isə ehtiyyatda saxlanılmışdı. Sağ cinahın sağ qanadını 500 nəfərlik 
erməni dəstəsi, üstəlik üç düymlük top batareyası, 3 rus zirehli avtomobili təşkil edirdi.
643
 
QİO  komandanlığı  düşmən  barəsində  məlumat  toplamaq  üçün  daim  kəşfiyyat  dəstələri  göndərilməsini 
tələb  edirdi.  Bu  sahədə  ən  böyük  uğur  sentyabrın  13-də  qazanıldı.  Həmin  gün  Zığ  istiqamətində  kəşfiyyata 
göndərilən  Tatar  süvari  alayının  Qasımov  soyadlı  döyüşçüsü  düşmən  tərəfdən  vacib  "dil"  gətirdi:  Odinsov 
soyadlı  zabit  mühəndis-istehkam  sahəsi  üzrə  mütəxəssis  idi  və  Bakı  ətrafında  istehkamların  yaradılmasında 
iştirak etmişdi. Onun dindirilməsi ilə düşmənin müdafiə xətti barəsində vacib məlumatlar əldə olundu.
644
 
İngilis zabiti Raulinson sentyabrın 13-də təxribat qrupu ilə Lənkərana yollanmalı, daha sonra Muğandan 
QİO-nun arxasına keçməli və körpülər, dəmir yolları, anbarları partlatmalı idi; QİO-nun cəbhədəkı fəallığı və 
son  hücuma  hazırlaşmağı  buna imkan  vermədi,  üstəlik  hücumun  sentyabrın  14-də  olması  müəyyən  ediləndən 
sonra Denstervil Raulinsonun tapşırığını ləğv etdi.
645
 
Sentyabrın 13-də saat 17:11-də Hacı Həsən kəndinin qərbindəki müşahidə məntəqəsində Nuru paşa Bakı 
üzərinə həlledici hücum əmrini imzaladı. Əmrə əsasən: hücum sentyabrın 14-də gecə başlamalıdır; 5-ci Qafqaz 
firqəsinin piyada hissələri saat 2-də Hacı Həsən kəndinin cənubundan Sarıhacılı kilsəsi istiqamətində hərəkətə 
keçərək,  süngü  və  əl  qumbaralarından  istifadə  etməklə  düşmənin  1-ci  müdafiə  xəttini,  sonra  isə  2-ci  xəttini 
tutmalıdır; tutulan 1-cə  xəttə  pulemyotlar  yer-ləşdirilməli,  hücum  istiqamətində  ərazi  top  atəşinə tutulmalıdır; 
düşmən  döyüş  xəttinə  ehtiyat  qüvvəsini  gətirə  bilməsin  deyə,  onun  arxa  yolları  top  atəşinə  tutulmalıdır,  eyni 
zamanda  kiçikçaplı  toplar  piyadalarla  birlikdə  hərəkət  etməyə  hazır  olmalıdırlar;  106-cı  və  107-ci  alaylar 
firqənin  ehtiyatı  hesab  olunaraq  hər  an  hərəkətə  keçməyə  hazır  olmalıdırlar;  zirehli  qatar  Heybət  stansiyasına 
irəliləyərək Qurd qapısında qurulan topların atəşini özünə cəlb etməli və firqənin sağ cinahını qorumalıdır. 15-ci 
firqə  gecə  yarı  hərəkətə  başlayaraq  Biləcəri,  Balaxanı,  Suraxanı  və  Əhmədli  istiqamətlərində  kəşfiyyat 
aparandan sonra hücüma keçərək Əhmədlini tutmalıdır.
646
 
5-ci firqənin hərəkətlərini 11 qüdrətli, 3 rus səhra, Şnayder, 5 rus dağ topları, 8 qaubitsa dəstəkləməli idi. 
Ön xəttdə 9-cu və 56-cı alaylar getməli, daha sonra 13-cü və nəhayət 10-
cu  alaylar  hücuma  qoşulmalı  idilər.  Alayların  qarşısında  ağır  vəzifə 
qoyulmuşdu:  gecə  ikən  Şubanı  yüksəkliklərindən  enərək  dəmir  yolunu 
keçmək,  Qurd  qapısının  sərt  təpəliklərinə  qalxmaq  və  bütün  hərəkət 
zamanı  səssizliyə  riayyat  etmək.  Müdafiə  xətti  yarıldıqdan  sonra  56-cı 
alay  Sallaxananın  şimal  hissəsi  ilə,  9-cu  alay  isə  Sallaxana  ilə  Maşatlıq 
arasında  irəliləməli  idilər.  Şəhərə  hakim  olan  yüksəkliklər  tutulandan 
sonra  alaylar  mövqelərində  möhkəmlənib  növbəti  əmri  gözləməli  idi. 
Firqənin  topları  üç  qrupa  bölündü:  1-ci  və  2-ci  qruplar  Bayıl  və  Bibi-
Heybət istiqamətindən ehtimal edilən düşmən hücumunu dəf etməli, 3-cü 
qrup cəbhənin sol cinahını nəzarət altına almalı idi.
647
 
15-ci  firqənin  38-ci  alayının  tərkibindən  hər  birində  40  nəfər  olan  iki  kəşfiyyat  qrupu  Biləcəri 
istiqamətinə göndərilməli idi. 38-ci alayın iki taboru Binəqədinin cənubundakı Yanardağın ətəklərindən Biləcəri 
istiqamətində hücuma keçməli, 3-cü tabor ehtiyatda qalmalı idi. 
                                                           
640
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.336. 
641
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.455.
 
642
1 dəniz mili - 1852 metr.
 
643
Денстервиль, с.260-261. 
644
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.133. 
645
Денстервиль, с.258. 
646
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.116.
 
647
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.340. 

152 
 
Azərbaycan  taborları  Balaxanı  üzərinə  hücuma  keçməli  və  Suraxanının  cənubundan  hücumu  davam 
etdirməli, türk və Azərbaycan süvari alayları Əhmədli istiqamətində hücuma qoşulmalı idilər.
648 
Hücum 9-cu və 
56-cı  piyada  alayların  Qurd  qapısı  istiqamətində  hərəkəti  ilə  başladı.  Saat  01:00-da  Şubanı-Bakı  yolunun 
şimalından 56-cı, cənubundan isə 9-cu piyada alayları hərəkətə keçərək səssizlik şəraitində dəmir yoluna tərəf 
enməyə başladılar.
649
 Daha sonra onlar dəmir yolundan üzü yuxarı, Qurd qapısı təpəsi istiqamətində qalxmağa 
başladılar. Buradakı yeganə yolun düşmənin nəzarəti altında olması məlum olduğundan alaylar sərt yamaclarla 
üzüyuxarı  qalxırdılar.  Artıq  saat  3-də  56-cı  alay  yüksəkliyə  qalxaraq  qəfil  zərbə  ilə  düşmənin  1-ci  müdafiə 
xəttinə  hücum  etdi.  9-cu  alay  onun  qarşısında  olan  düşmənin  1-ci  müdafiə  xəttini  saat  3:30-da  tutdu.
650
13-cü 
alay 3 ədəd, 56-cı alay 5 ədəd pulemyotu qənimət kimi ələ keçirdi. 
İngilis raportlarından aydın olur ki, Qurd qapısına edilən hücum onlar üçün tam gözlənilməz oldu: saat 
4:30-da Qurd Qapısı tərəfdən güclü atışma səsi gəldi, lakin tezliklə sakitləşdi və saat 5:30-da yenidən gücləndi. 
İngilis qərargahı Qurd qapısında dayanan qoşunlarla əlaqəni tam itirmişdi 
və  nəyin  baş  verdiyini  yalnız  ehtimal  edə  bilərdi.  Təpəyə  əlavə  dəstə 
göndərmək  təklifi  qəbul  olunmadı,  çünki  havanın  qaranlıq  olması  və 
təpənin dumanla örtülməsi səbəbindən qoşunlar özləri bir-birinə atəşə aça 
bilərdi.  Üstəlik  türklərin  Qurd  qapısı  istiqamətində  hü-cumu  heç 
gözlənilmir,  olsa-olsa  burada  yayındırıcı  həmlə  ehtimal  edilirdi.  
Sentrokaspi  qoşunlarının  komandanlığı  da  vəziyyətdən  bixəbər  idi. 
Təxminən  6:35-də  vəziyyəti  öyrənmək  üçün  göndərilən  rabitə  zabiti 
mayor Dayrell xəbər verdi ki, onun ehtimallarına görə təpədə döyüş gedir. Havaya qaldırılmış təyyarə heç nəyi 
ayırd  edə  bilmədi,  çünki  təpəni  örtən  duman  hələ  də  çəkilməmişdi.
651
  Şəhərin  şimal  tərəfindən,  Binəqədi, 
Biləcəri  istiqamətindən  gələn  şiddətli  atışma  səsləri  və  komandirlərin  türklərin  hücuma  keçməsi  barəsində 
xəbərləri ingilis komandanlığını əmin etdi ki, Qurd qapısında baş verənlər yayındırıcı həmlədir. Nəhayət təpədə 
müdafiə  olunan  əsgərlər  xəbər  çatdırdılar  ki,  bütün  müdafiə  xəttləri  tutulub,  ingilis  qoşunları  təpədən  şəhərə 
doğru  geri  çəkilmiş  və  yeni  müdafiə  xətti  yaratmağa  çalışırlar.
652
  Hücumun  sürətli  və  gözlənilməz  şəraitdə 
həyata  keçirilməsi  haqqında  general  Denstervil  yazırdı:  "İnanılması  mümkün  deyil  ki,  cəbhəmizin  ən  güclü 
sahəsi düşmən tərəfindən belə asanlıqla ələ keçirilsin. Bütün üstünlüklərin bizim tərəfdə olmasına baxmayaraq, 
hücumun elə ilk anlarından başlayaraq darmadağın edilən belə qoşunlarla uğur əldə etmək üçün heç nəyə ümid 
etmək  mümkün  deyildi...".
653
  9-cu  Osmanlı  alayının  sağında  arxada  13-cü,  56-cu  alayın  solunda arxada  10-cu 
alay  hərəkət  edirdi.  Qurd  qapısı  təpəsi  ilə  dəniz  arasında  olan  ərazi  düşməndən  təmizləndi.  1-ci  müdafiə  xətti 
tutulan kimi bura topların qaldırılması başlandı. Qırmızı Qışlada dəstələri toplayıb əkshücuma keçmək istəyən 
düşmənə  top  atəşi  açıldı  və  o,  itkilər  verərək  şəhərə  doğru  çəkilməyə  məcbur  oldu.
654
  Bayıl  ilə  Qurd  qapısı 
arasında  düşmənin  bir  hərbi  hissəsi  sahilə  yaxınlaşmış  gəmilərə  minməyə  cəhd  göstərdi,  lakin  top  atəşi  ilə 
bunun qarşısı alındı. 
Səhər saat 4:00-da hücuma başlayan 15-ci firqə də öz hücum istiqa-mətində düşmənin ilk müdafiə xəttini 
ələ keçirdi, səhər 6-da düşmən döyüş bölgəsinə əlavə qüvvə yeritməsin deyə arxa yollar top atəşinə tutuldu. Bu 
istiqamətdə  düşmənin  əsas  qüvvələri  dayanmışdı.  Əsirlərdən öyrənilmişdi  ki,  burada  100  ingilis, 700  rus, 800 
erməni  döyüşçüsü  var,  16  pulemyot,  12  top  ərazi  üzrə  maskalanaraq  gizlədilmişdi.  Biləcəri  istiqamətində 
irəliləyən 38-ci alay həmin gizlədilmiş silahların atəşinə məruz qaldı.
655
 Buna baxmayaraq 38-ci alay irəliləyirdi. 
Süleyman İzzət bəy əlavə piyada qüvvələr və toplarla dəstəklənməsini istəyirdi.
656
 
9-cu  və  56-cı  alaylar  geniş  sahəyə  çıxdıqca  əlavə  hissələrlə 
gücləndirilidi, sonra 56-cı alaydan solda döyüşə 10-cu alay yeridildi. 
Səhər  saat  6-da  qərb  istiqamətində  2-ci  müdafiə  xətti  tam  olaraq  ələ 
keçirildi. QİO-nun hissələri döyüşdə fasilə yaratdılar. Səhər saat 9:00-
da artıq dənizin bəzi yerlərində şəhərdən qaçan gəmilər görsəndi, eyni 
zamanda  şəhərin  bir  neçə  yerindən  havaya  qalxan  tüstülər  düşmənin 
şəhərdə yanğınlar törətməsindən xəbər verirdi.
657
 
Düşmən  qüvvələri  çaşqınlıq  içində  idi  və  hücumun  davamını 
gözləyirdi,  lakin  türk-Azərbaycan  hissələri  tutduqları  mövqelərdə 
                                                           
648
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.341. 
649
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.170. 
650
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.116.
 
651
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.518. 
652
Yenə orada, s.519. 
653
Денстервиль, с.263. 
654
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.347. 
655
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.342. 
656
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.117.
 
657
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.170. 

153 
 
möhkəmlənirdilər. Bu fasilə əmrlə nəzərdə tutulmuşdu, çünki Qurd qapısına topları qaldırmaq çətin məsələ idi, 
onlar olmasa, şəhəri və limanı nəzarət altında saxlamaq, hərəkət edən düşmən qüvvələrinə atəş açmaq olmazdı 
və ümumiyyətlə, Qurd qapısı təpəsinin tutulması əhəmiyyətini itirərdi. Nuru paşa təkcə yüngül topları deyil, bir 
ağır batareyanı da təpəyə qaldırmağı, 5-ci firqənin qərargahını da ora keçirməyi əmr etdi.
658
 Düşmən fasilədən 
istifadə edərək qərb istiqamətinə yeni qüvvələr göndərir, lakin əhəmiyyətli dəyişikilik edə bilmirdi.
659
 Saat 9:45 
Qurd qapısı istiqamətində əkshücum baş verdi, burada ingilis qoşunları və biçeraxovçular vuruşur, ermənilərdən 
ibarət  3  bölük  hücuma  qalxsa  da,  ilk  top  səsləri  gələn  kimi  geri,  şəhərə  doğru  qaçdılar.
660
  Şimaldan  təzyiqi 
artıran  15-ci  firqə  buradan  qoşunların  götürülüb  5-ci  firqəyə  qarşı  atılmasına  imkan  vermirdi.  Qurd  qapısına 
qaldırılmış toplar 9-cu alayın sağ cinahında əkshücum üçün toplaşan düşmən hissəsini atəşə tutaraq dağıtdı. 56-
cı alay sol cinahda yüksəklikləri tutdu, 3 pulemyotu qənimət kimi götürdü. Düşmən arasında vahiməni artırmaq 
üçün  təpələrdə  qurulan  toplar  ara-sıra  şəhərdəki  qoşun  birləşmələrinə  və  limandakı  gəmilərə  atəş  açırdılar. 
Düşmənin Salxana və Salyan kazarmasında qurduğu top batareyaları ilk atəş açan kimi mövqelərini bildirmiş və 
dərhal  türk  artilleriyası  tərəfindən  dəf  edilmişdilər.
661
  Qırmızı  Qışla  adlanan  yerdə  (Maşatlıq  adlanan  xristian 
qəbristanlığı yaxınlığında) möhkəmlənmək və 56-cı alaya hücum etmək istəyən düşmənin piyada hissələri və 3 
zirehli avtomobil top atəşinə məruz qalaraq qışlanı tərk etdilər. Sağ cinahda 13-cü alay Maşatlıq məntəqəsi və 
Bayıl  yüksəkliklərini  ələ  keçirdi.  Saat  11:45  Putadakı  zirehli  qatar  hərəkətə  keçərək  Heybət  stansiyası 
istiqamətində irəlilədi. Qatar top atəşi ilə irəliləyən hissələri dəstəkləyirdi. Beləliklə, sentyabrın 14-də günortaya 
yaxın qərb cəbhəsində əsas mövqelər ələ keçirildi.
662 
Sentyabrın 14-də Bakıya həlledici hücum zamanı ingilisləri 
iki aero-plan dəstəkləyirdi. Denstervil yazır ki, "iki aeroplan hücum edən türkləri pulemyotlardan atəşə tutur və 
bombalar  atırdı".  Sentrokaspi  Diktaturasının  və  ingilislərin  6  zirehli  avtomobili  sentyabrın  14-də  baş  verən 
döyüşdə  geniş  istifadə  edilmişdi.  General  Denstervilin  qeydlərinə  görə,  "hərəkətdə  altı  zirehli  avtomobil  -  üç 
ingilis və üç rus var idi. Onlar markiz d Albissinin rəhbərliyi altında idi və hamısı öz işini gözəl bilirdi." 
Şimal istiqamətində döyüşlər genişlənirdi. Belə ki, polkovnik Favielin rəhbərlik etdiyi ingilis-Sentrokaspi 
qoşunları 6 zirehli avtomobillə himayə olunur və bir aeroplan mütəmadi olaraq 15-ci firqəyə bombalar atırdı. 
Nuru  paşanın  əmri  ilə  107-ci  alay  Biləcəriyə  doğru  göndərildi  və  o,  5-ci  firqə  ilə  15-ci  firqə  arasında  əmələ 
gəlmiş  boşluğu  doldurdu.  Lakin  onun  qarşısında ingilis  və  biçeraxovçuların  dayanması,  zirehli  avtomobillərin 
fəaliyyəti  alayın  hücuma  keçməsinə  imkan  vermədi.
663 
Yalnız  günortadan  sonra  gətirilmiş  topların  Biləcəri 
təpələrini  atəşə  tut-ması  38-ci  və  107-ci  alayların  hücumlarını  təşkil  etməyə  imkan  verdi.  Azərbaycan 
taborlarından  təşkil  edilmiş  Maştağa  dəstəsi  Tofik  bəyin  rəhbərliyi  ilə  Sabunçunu  aldı,  sonra  isə  Hövsanda 
düşmənin  iri  dəstəsi  ilə  üz-üzə  gələrək  onu  geri  atmağa  müvəffəq  oldu.
664
  Zehni  bəyin  dəstəsi  tərkibində 
vuruşan Azərbaycan süvari dəstələri, о cümlədən Tatar süvari alayı və Ləzgi süvari alayının döyüşçüləri onların 
qarşısında olan düşmən süvarilərini geri atdılar. 
Saat  13:30-da  ingilislər  Ermənikənd  aerodromunda  salamat  qalmış  2  aeroplanı  sıradan  çıxardılar.
665
 
Günortadan sonra 38-ci alay yeni hücuma başladı və saat 15:00-da Biləcərinin bütün ətraflarını nəzarət altına 
aldı. Döyüşdə çoxlu sayda əsir götürüldü. 107-ci alay da irəliləyərək 38-
ci alayın sağ cinahında hərəkət edirdi. 38-ci alayın sol cinahında ingilis-
Sentrokaspi qoşunları əkshücuma keçdilər və Süleyman İzzət bəy şəxsən 
bu  istiqamətə  gəldi.  Azərbaycan  könüllülərindən  ibarət  piyada  tabor 
düşməni geri ataraq Sabunçunu tutdu, Azərbaycan süvariləri isə Zığdan 
Əhmədliyə  doğru  əhəmiyyətli  dərəcədə  irəliləmişdi.  Beləliklə,  günün 
axırına şimal cəbhəsində də düşmən  müqavimət göstərmək üçün bütün 
əlverişli mövqeləri itirmişdi.
666
 
Gün ərzində baş vermiş döyüş göstərdi ki, əsas
 
çatışmazlıq hərbi 
hissələrin  bir-biri  və  rəhbərliklə  əlaqələrinin  zəif  olmasındadır,  ordu 
komandanlığı  da  firqələrdən  gec  məlumat  aldığından  onlara  gec  reaksiya  verir.
667
  Həddindən  artıq 
gücləndirilmiş 5-ci Qafqaz firqəsi Qurd qapısı təpəsini ələ keçirəndən sonra hücumu genişləndirməli idi ki, 15-
ci  firqə  üzərinə  yönələn  zərbəni  zəiflətsin,  lakin  bu  əməliyyat  planında  nəzərdə  tutulmadığından  həyata 
keçirilmədi. 5-ci və 15-ci firqələr arasında mövcud olan boşluq düşmənə 15-ci firqənin tərkibində irəliləyən 38-
ci  alayın  cinahına  maskalanmış  və  gizlədilmiş  top  və  pulemyotlardan 
                                                           
658
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.343. 
659
Денстервиль, с.263-264. 
660
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.519. 
661
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.171. 
662
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.344. 
663
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.137. 
664
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.173. 
665
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.117.
 
666
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.346. 
667
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.118. 

154 
 
zərbə  endirməyə  imkan  verdi,  onun  qarşısını  almaq  üçün  15-ci  firqə  komandirinin  qüvvəsi  yox  idi.  Vəziyyəti 
düzəltməyə göndərilən 107-ci alayı elə döyüşün əvvəlində 15-ci firqəyə tabe etmək lazım idi. Sentyabrın 14-ü 
saat  15:00-da  şəhər  istiqamətində  sürətli  hücum  imkanı  yaranmışdı,  lakin  QİO  komandanlığı  bu  imkandan 
istifadə etmədi. Belə ki, 5-ci firqənin ehtiyatı olan 10-cu və 13-cü alaylar, QİO-nun ehtiyatı olan 106-cı və 107-
ci  alaylar  kiçik  toqquşmalar  nəzərə  alınmasa,  döyüşə  yeridilmədilər.  Onlar  yalnız  kiçik  epizodlara  cəlb 
olundular.  Əməliyyat  tapşırığını  yerinə  yetirmək  üçün  5-ci  firqəyə  tələb  olunan  toplardan  daha  çox  top 
verilmişdi, halbuki 15-ci firqədə top çatışmazlığı döyüşün ilk anlarından özünü göstərmişdi. Komandanlıq bütün 
şəhərə nəzarət etməyə imkan verən Qurd qapısı təpəsi, sonra Bayıl burnunu ələ keçirsə də, düşmən gəmilərinin 
şəhərdən çıxmasının qarşısını ala bilmədi. 
Axşam  saat  20:00-da  müqavimətin  mənasız  olmasını  görən  general  Denstervil  ingilis  qoşunlarına  geri 
çəkilmək  əmri  verdi.  Artıq  saat  22:00-da  bütün  ingilis  qüvvələri  və  Biçeraxovun  döyüşçüləri  gəmilərə 
yüklənmişdilər. 
Sentrokaspi 
nümayəndələri 
Denstervili 
şəhərdən 
buraxmayacaqları  ilə  hədələsələr  də,  general  "16  saat  atəş  altında  qalan 
əsgərlərin döyüşü davam etdirməsi fiziki cəhətdən mümkün deyil. Belə bir əmri 
mən verməyəcəyəm və təcili olaraq yola düşürəm” demişdi.
668
 Sentyabrın 14-də 
ingilislər  aşağıdakı  itkiləri  verdilər:  Şimali  Staffordşir  alayı  50  nəfər,  Uoçester 
alayı 40 nəfər, Varvik alayı 26 nəfər itirdilər.
669
 
Sentyabrın 14-də axşam 5-ci firqənin hissələri aşağıdakı qayda ilə cəbhə 
xəttində idilər: sağdan sola 13-cü, 9-cu, 56-cı, 10-cu alaylar Maşatlıq-Sallxana-
Qırmızı Qışla-Bəyaz Qışla xəttində dayanmışdılar.
670
 
Sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə ingilis qoşunları Bakını tərk etdilər. 
Gecə  əsasən  tüfəng-pulemyot  atəşləri  səslənir,  ara-sıra  toplar  atəş  açırdılar.
671
 
Həmin  gecə  Nuru  paşa  sentyabrın  14-nün  nəticələrinə  həsr  olunmuş  döyüş 
əmrini imzaladı. 56-cı alayda gün ərzində 1 zabit, 16 əsgər həlak olmuş, 2 zabit, 
74  əsgər  yaralanmışdı;  38-ci  alayda  1  zabit  həlak  olmuş,  1  zabit  və  116  əsgər 
yaralanmışdı;  107-ci  alayda  8  zabit,  80  əsgər  yaralanmış;  digər  hissələrdə  də 
itkilər var idi.
672
 Əmrdə göstərilirdi: 13-cü alay Maşatlıq və ondan şimalda şəhərə daxil olaraq çaşqın vəziyyətdə 
olan  düşmənlə  tüfəng-pulemyot  alışması  aparır,  56-cı  alay  qarşısında  olan  düşmən  Qırmızı  və  Bəyaz 
qışlalarında möhkəmlənməyə çalışır, Qırmızı qışladan tüfəng-pulemyot, Bəyaz qışladan isə tüfəng-pulemyot və 
zirehli  avtomobillərdən  atəş  açılır.  10-cu  alayın  sol  cinahına  düşmən  iki  zirehli  avtomobil  çıxarmış,  lakin  top 
atəşi ilə qovulmuşdular. 9-cu, 13-cü, 56-cı, 10-cu alaylar tədricən irəliləməli, 106-cı alay ehtiyatda saxlanmalı 
idi. İstehkam və dəmir yolu bölükləri Puta-Biləcəri dəmir yolu xəttini təmir etməli, zirehli qatar Heybət stan-
siyasında  qalmalı,  5-ci  firqə  qərargahı  Zavodlarda  (Qara  şəhər)  qərar  tutmalı,  top  və  qaubitsalar  qışlaları  və 
limanı  atəş  altında  saxlamalı  idi.
673
  Hələ  də  çoxsaylı  düşmənin  güclü  hərbi  texnikaya  malik  olmasını,  türk 
döyüşçülərinin  şəhər  küçələrinə  yaxşı  bələd  olmadığını  nəzərə  alaraq  qoşunları  şəhərə  səhər  yeritmək  qərarı 
qəbul edilmişdi. 
Sentyabrın  14-ü  saat  20:30-da  Nuru  paşa  sentyabrın  15-nə  döyüş  əmrini  imzaladı.  Əmrə  əsasən  Bakı 
şəhəri tam azad edilməli idi; 5-ci Qafqaz firqəsi 56-cı alayın mövqelərindən hücuma keçərək Qara şəhərə qədər 
olan şəhərin qərb ərazisini tutmalı, daha sonra burada bir piyada alayı, iki dağ batareyası qoyaraq əsas qüvvələri 
şəhərdən çıxarmalı və  Bakının şimal-şərqindəki ərazidə və Xırdalan-Bakı yolunun hər iki tərəfində yerləşməli 
idi; 15-ci firqə irəliləyərək Qara şəhərə qədər olan  şəhərin şərq hissəsini 
azad  etməli,  burada  bir  piyada  alayı,  bir  top  batareyası  saxlayaraq 
şəhərdən kənara çıxmalı idi. Hücum sahə artilleriya hazırlığından sonra 
başlamalı  idi.  Nuru  paşanın  əmrinə  əsasən  5-ci  və  15-ci  firqə 
komandirləri  müvafiq  əmrlər  verdilər.  38-ci  alay  Qara  şəhərin  dəniz 
sahilinə qədər olan ərazisini təmizləməli idi. Tevfiq bəyin rəhbərliyi ilə 
Azərbaycan  piyada  taborları  Sabunçudan  keçərək  dəmir  yolu  boyunca 
irəliləməli və Keşləni azad  etməli  idi.  Əhmədli  istiqamətindən şəhərə 
irəliləyən  Zehni  bəyin  dəstəsi  azərbaycanlı  süvarilərdən  ibarət  idi: 
Qarayazı  süvari  dəstəsi  (Nuh  bəyin  rəhbərliyi  ilə),  Ləzgi  süvari  alayı  (Xosrov  Mirzə  Qacarın  rəhbərliyi  ilə), 
süvari  bölüyü  (Haşımbəyin  rəhbərliyi  ilə)  və  digər  milli  süvari  hissələr.
674
  Qoşunlar  arasında  məsafə  itdiyinə 
                                                           
668
Денстервиль, с.272. 
669
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.520. 
670
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.173. 
671
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.117. 
672
Yenə orada, s.118.
 
673
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.119.
 
674
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.351-352. 

155 
 
görə ayrı-ayrı firqələrin döyüşçülərinin bir-birlərinə təsadüfən atəş açmaq ehtimalı böyük idi. Bunun qarşısını 
almaq üçün Nuru paşanın əmri ilə 15-ci firqə 5-ci firqə komandirinin tabeçiliyinə verildi. 
Bütün əmrlərdə şəhərdə talançılığa qətiyyən yol verilməməsi barəsində göstərişlər var idi. 
Sentyabrın  15-də  saat  4:30-da  döyüş  15-ci  firqənin  top  hazırlığı  ilə  başladı,  saat  5:30-da  5-ci  firqə 
toplardan  atəş  açdı  (5-ci  firqənin  gecikməsi  bütün  ağır  topları  hələ  də 
Qurd qapısı təpəsinə qaldırılmaması ilə bağlı idi). Qoşunlar 1 saatlıq top 
hazırlığı  bitəndən  sonra  hücuma  keçməli  idilər,  lakin  56-cı  alayın 
komandiri  Fəhmi  bəy  düşmənin  çaşqınlığını  nəzərə  alaraq  top  hazırlığı 
bitməmiş  döyüşçüləri  hücuma  qaldırdı.  Ona  9-cu  və  13-cü  alaylar 
qoşuldu.  Topçular  atəşi  şəhərin  dərinliklərinə  keçirdilər.  9-cu,  13-cü  və 
56-cı alaylar ayrı-ayrı düşmən dəstələrini məhv edərək şəhərin mərkəzinə 
doğru  gedirdilər.  Bu  zaman  Qara  şəhərdə  bir  neçə  neft  çəni  yanmağa 
başladı.
675
 
15-ci  firqənin  hissələri  saat  5:20-də  hücuma  keçdilər.  38-ci  alay  Ermənikənddə  2  ədəd  uzunməsafəli,  8 
səhra,  2  dağ  topu  və  2  sıradan  çıxmış  təyyarə  ələ  keçirdi.  Saat  8:30-da  38-ci  alay  Qara  şəhərin  kənarında  idi. 
Əhmədli  istiqamətində  irəliləyən  milli  Azərbaycan  hissələrinə  düşmən  binalarda  quraşdırdığı  pulemyot  və 
tüfəng atəşləri ilə müqavimət göstərdi. Evlərin pəncərələri və damlarından açılan atəşlə 2 zabit, 23 əsgər həlak 
oldu, 2 zabit, 27 əsgər isə yaralandı.
676
 107-ci alayın 3-cü taboru vəziyyəti dəyişə bilmədi və Süleyman İzzət bəy 
38-ci alaydan ən təcrübəli əsgərlərdən təşkil edilmiş bölüyü döyüşə göndərdi. O, düşmən pulemyotları qurulan 
evlərə toplardan atəş açmağı əmr etdi. Düşmənin müqaviməti qırıldı.
677
 Saat 7:30-da Malakankənd adlanan ərazi 
tutuldu. Azərbaycan könüllülərindən ibarət taborlar Keşləni azad etdilər, Zehni bəyin azərbaycanlı süvariləri Zığ 
dağını ələ keçirdilər, saat 08:30-da Əhmədli və Qara Şəhər ətrafındakı təpələr tutuldu.
678
 
Saat  10:30-da  üzərində  İran  bayrağı  ilə  böyük  ağ  bayraq  olan  avtomobil  şəhərdən  çıxıb  13-cı  alayın 
mövqelərinə  yaxınlaşdı.  İran  konsulu  və  Sentrokaspi  qüvvələrinin  qərb  cəbhəsinin  mənşəcə  erməni  olan 
komandanı  şəhəri  təslim  etməyə  hazır  olduqlarını  bildirdilər.  Təslim  şərtlərinin  müzakirəsi  üçün  bir  ingilis 
nümayəndəsi, İran, Amerika, İsveç, Danimarka  konsullarının iştirakı ilə nümayəndə  heyətinin qəbulunu xahiş 
etdilər.  Bu  təklif  barəsində  komandanlığa  xəbər  veriləndə  5-ci  firqənin  Ərkani-Hərb  rəisi  Rüşdü  bəy 
avtomobillə  şəhərə  göndərildi  ki,  nümayəndə  heyətini  gətirsin.  Rüşdü  bəyin  yazdığına  görə  məğlu-biyyətin 
qaçılmaz  olmasını  hiss  edən  ermənilər  müsəlmanlara  divan  tuturdular.  Köməyin  yaxın  olmasından  ruhlanan 
azərbaycanlılar  müqavimət  göstərmiş  və  nəticədə  küçə  döyüşləri  baş  vermişdi.  Danimarka  konsulluğunda 
toplanan bütün nümayəndə heyəti 5-ci firqənin qərargahına yollandı. 
Müzakirə  nəticəsində  aşağıdakılar  qərara alındı: şəhər  qeyd-şərtsiz  təslim  olur; bütün qüvvələr  silahları 
təhvil  verir;  Nargin  adasındakı  türk,  alman  və  avstriyalı  əsirlər  geri  qaytarılır;  silah  anbarları,  ərzaq, 
avtomobillər, zirehli avtomobillər, təyyarələr və digər hərbi mülkiyyət təslim edilir. 
Əhalini sakitliyə çağıran vərəqələr nümayəndə heyətinə verildi ki, şəhərdə paylanılsın.
679
  15-ci  firqənin 
döyüş  xəttinə  də  üç  nəfər  ağ  bayraqla  gələrək  təslim  olmaqlarını  bildirdilər.  Saat  15:00-da  38-ci  alay  Qara 
şəhərdə  əsirləri  və  silahları  toplamağa  başladı.  Sentyabrın  14-ü  Sentrokaspi  Diktaturasının  1647  əsgər  və  30 
zabiti əsir götürüldü.
680 
Ümumilikdə sentyabrın 16-na qədər 9 rus, 10 gürcü, 17 erməni zabit, 4 ingilis, 3838 rus, 
1151 erməni və 113 digər millətlərdən olan əsgər əsir gotürülmüşdü. Əsirlərin gözləniləndən az olması düşmən 
qüvvələri  tərkibindəki  Denstervil  və  Biçeraxovun  hissələrinin,  həmçinin  5  minədək  erməninin  gəmilərlə 
Krasnovodsk, Dərbənd və Maxaçqalaya qaçması, bir qism erməninin cild dəyişib əhali arasında gizlənməsi ilə 
bağlı  idi.  Xəlil  paşanın  xatirələrinə  görə,  şəhərdən  50-yə  yaxın  gəmi  çıxa  bilmiş,
681
  100  pulemyot,  20  top 
çıxarılmışdı.
682
 
Ümumilikdə, avqustun 1-dən sentyabrın 15-dək baş vermiş döyüşlərdə 5-ci Qafqaz piyada firqəsi 1130 
nəfər  şəhid  (onlardan  30  nəfəri  zabit  idi)  verdi,  sentyabrın  14-15-də  döyüşlərdə  iştirak  edən  15-ci  piyada 
firqəsindən  5  zabit,  84  əsgər  həlak  oldu,  11  zabit,  347  əsgər  yaralandı,  73  nəfər  itkin  düşdü.
683
  Azərbaycan 
könüllü  hissələrində  kargüzarlıq  işi  lazımi  səviyyədə  olmadığına  görə  onların  itkiləri  barədə  dəqiq  məlumat 
yoxdur. Amma hər halda onlar arasında da itki az deyildi. Belə ki, təkcə Keşlə uğrunda Maştağa dəstəsindən 11 
nəfər həlak oldu, 44 nəfər yaralandı.
684
 
                                                           
675
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.119.
 
676676
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.176. 
677
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.353-354. 
678
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.120.
 
679
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.121.
 
680
Yenə orada, s.122.
 
681
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.175. 
682
Yenə orada, s.179.
 
683
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.121.
 
684
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.122.
 

156 
 
Bakı  uğrunda  döyüşlərdə  həlak  olan  türk  və  azərbaycanlı  əsgərlərin  qəbirləri  xalqımız  tərəfindən  göz 
bəbəyi kimi qorunur. 
Novxanı  şəhidliyində  hal-hazırda  bir  türk  əsgərinin  qəbri  mövcuddur.  Novxanı-Masazır  yaxınlığında 
döyüşlərdə  həlak  olmuş  türk  və  azərbaycanlı  əsgərlər  Novxanı  kəndi  yaxınlığında  dəfn  edilmiş,  lakin  sovet 
hakimiyyəti  illərində  qəbirlər  olan  ərazi  kənd  təsərrüfatı  sahələri  kimi  istifadəyə  verilmiş  və  aparılan  işlər 
nəticəsində  itmişdir.  Yalnız  bir  qəbir  1964-cü  ildə  əhali  tərəfindən aşkarlanaraq,  əsgərin  qalıqları  gizli  şəkildə 
kənd təsərrüfatı sahəsindən çıxarılıb qəbiristanlıqda dəfn edilib.
685
 
Mərdəkan  şəhidliyində  Abşeron  kəndlərini  düşməndən  qoruyarkən  döyüşlərdə  həlak  olan  igidlər  dəfn 
olunub. 
Bakı  şəhidliyi  Çəmbərəkənd  qəbiristanlığında  salındı.  Şəhidliklər  sırasında  ən  böyük  şəhidlik  olan 
Çəmbərəkənd  qəbiristanlığını  Azərbaycan  hökuməti  xalqın  and  yerinə  çevirməyi  planlaşdırırdı.  1919-cu  il 
sentyabrın 15-də şəhidlikdə xalqın topladığı vəsaitlə Bakının azad edilməsi zamanı həlak olmuş döyüşçülərin 
şərəfinə  abidə  ucaldılmağa  başladı,  lakin  1920-ci  ildə  Azərbaycan  Sovet  Rusiyası  tərəfindən  işğal  ediləndə 
abidənin  tikintisi  dayandırıldı,  30-cu  illərdə  isə  Çəmbərəkənd  qəbiristanlığı  tamamilə  dağıdıldı.  1990-cı  ildə 
Azərbaycanın  müstəqilliyi  və  ərazi  bütövlüyü  uğrunda  həlak  olmuş  20  yanvar  gecəsinin  qəhrəmanları  məhz 
burada dəfn edildi. Tarixin hökmü ilə XX əsrin əvvəli və sonunda xalqın azadlığı uğrunda canlarını fəda edən 
insanlar  bir  yerdə  torpağa  tapşırılmışdı.  Təsadüfi  deyil  ki,  Qafqaz  İslam  Ordusunun  şəhidlərinin  şərəfinə 
ucaldılmış  xatirə  abidəsi  20  yanvar  və  Qarabağ  döyüşləri  şəhidlərinin  xatirəsinə  ucaldılmış  abidə  ilə  yan-
yanadır.