Elmи мяъмуяси

 

“Hədiqətüs-süəda”  əsərində haqq-ədalət yolunda igidlik və  cəsarət, 

qəhrəmanlıq və  fədakarlıq, düşmənə qarşı barışmazlıq və dönməzlik kimi 

əxlaqi keyfiyyətlərin tərənnümü da diqqəti cəlb edir. İmam Hüseyn (r.a) 

Müslüm  Əqilin  şəhadət xəbərindən çox üzülmüş, eyni zamanda onun 

qəhrəmanlığına da bir o qədər sevinmişdir. Bütün bunlara, baxmayaraq, 

müsəlmanlar Onun qisasını almaq üçün bir an belə gözləmək istəmirdilər. O 

cümlədən, Müslüm Əqilin övladları düşməndən intiqam almağı, bu yolda 

lazım gələrsə, şəhid olmağı üstün tuturlar.  

Füzuli bu fikri onların dilindən verdiyi aşağıdakı  şeir parçasında belə 

ifadə edir: 

 

Zillət ilə ləzzəti olmaz həyatn, dustlar,  

Nəqdi-can sərf eyləyib, dünyada kam almaq gerek, 

Əcz ilə dönmək ədudən səhldir, himmət tutub, 

Ya şəhid olmaq gərək, ya intiqam almaq gərek.

18

  

 

Füzuliyə görə, bu dünyada zillətlə, alçaqlıqla yaşamaq, düşmən 

qabağından acizliklə qaçmaq olmaz. Qeyrət göstərib ya şəhid olmaq, ya da 

intiqam almaq lazımdır. 

“Hədiqətüs-süəda”  əsərində  əsas mövzu və ideya ilə birbaşa bağlı olan 

başqa yüksək mənəvi dəyərlərin təbliğ  və  tərənnümünə  də geniş yer 

verilmişdir. Belə  dəyərlər sırasında ilk növbədə gözütoxluq, dünya malına 

göz dikməmək, axirət dünyasına güvənmək kimi keyfiyyətlərdən bəhs 

olunur.  Əsərdə bu dünyanın müvəqqətiliyi, məna dünyasının  əbədiliyi ilə 

bağlı bir sıra epizodlar vardır. Məsələn, əsərin X babının ilk fəslində imam 

Hüseynin (r.a) dəstəsindən ilk şəhid Hürr bin Yezid düşmənlə təkbətək vuruş 

üçün meydana çıxarkən düşmən qoşununun başçısı ibn Sad Səfvan adlı bir 

pəhləvana deyir: “Yürü var, Hürrə nəsihət qıl ve malü əsbabla firib ver, əgər 

qəbul etməsə, siyasətə yetir”-cəzasını ver-öldür. Safvan Hürrü yola gətirmək 

üçün ona deyir:  

“Sənin dünya malından  əl çəkməyin mənə  qəribə  gəlir”. Hürr isə 

Səfvana belə cavab qaytarır: "Bu fani dünyanı  əbədi dövlətdən (mənəvi 

dünyadan) üstün tutanlar ğılsız adamlardır”. Oxşar hadisə Yezid qoşunundan 

                                                 

18

 Yenə orada. 

Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 

325 

Sam adlı biri ilə imam Hüseynin (r.a) dəstəsindən Züheyr bin Həsənin 

qarşılaşmasında da baş verir. Sam Züheyrə  nəsihətlə deyir: Niyə mal-

dövlətini buraxıb bu zillət yolunu tutmusan? Züheyr isə  əbədi dünyanın 

Peyğəmbər nəslinə xidmətdə olduğunu deyir. Var-dövlətə, zahiri görkəmə 

aldanışın yanlışlığını, mənəvi dəyərlərin isə  əbədiliyini Füzuli imam 

Zeynəlabidinin (r.a) dilindən verdiyi aşağıdakı beytdə də bədii şəkildə ifadə 

etmişdir: 

 

Biz bəqa mülkünün istiqlal ilə sultaniyiz, 

Məni ila baqiyiz, surətdə gərçi faniyiz.

19

 

[Biz əbədiyyət mülkündə azad yaşayan sultanlarıq,  

Zahirdə zəif görünsək də, daxilən əbədiyik.]  

 

“Hədiqətüs-süəda” əsərində əxlaqi-didaktik fikirlərin təbliği də əsas yer 

tutur.  Əsərdə  mərdlik və xeyirxahlıq, düzlük və  təmizlik, sədaqət və  vəfa, 

şəfqət və mərhəmət, səbir və dözüm kimi yüksək insani keyfıyyətlər aşılanır. 

Bu baxımdan islam əxlaqında mühim yer tutan səbirli və dözümlü olmaq 

kimi keyfiyyətlərin təbliği xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə  səbirlə bağlı 

Qurani-Kərim ayələri (16-cı surə, 127-ci ayə: 39-cu surə, 10-cu ayə) verilir 

və insanların həyatda dözümlü və  səbirli olmasının faydası açıqlanır. Yeri 

gəlmişkən qeyd edək ki, “Hədiqətüs-süəda”da yüz yeddi yerdə Qurani-

Kərimin müxtəlif ayələri verilmişdir. Xüsusilə, Qurani-Kərimin Bəqərə 

surəsinin 156-cı ayəsi; “Biz Allahın bəndələriyik və [öləndən sonra) Ona 

tərəf [Onun dərgahına) qayıdacağıq” dönə-dönə  təkrarlanır. Bu ayənin 

məzmunu Füzuli yaradıcılığında  əsas yer tutan irfani-təsəvvüf baxışları, 

xüsusilə də sufilərin ən böyük arzusu - Allaha qovuşmaq istəyi ilə yaxından 

səsləşir. 

“Hədiqətüs-süəda”da bütün əsər boyu yüksək insani keyfiyyətlər, əxlaqi-

tərbiyəvi fikirlər aşılanır və bu baxımdan nəsr arasında verilən şeir parçaları 

xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır.  Əxlaqi-didaktik mövzulardan, yüksək 

insani keyfiyyətlərdən bəhs olunduqda şair Füzulinin fikrin kiçik şeir 

parçaları formasında bədii  şəkildə ifadəsinə daha çox meyilli olması açıq-

aşkar özünü göstərir. Məsələn,  əsərin I babının "Fəsli-ibtilayi-Yaqub" 

                                                 

19

 Yenə orada. 

 Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 

326 

hissəsində quyudan çıxarılan Yusifin qardaşı adı ilə bir tacirə satılması 

səhnəsində Yusifin qardaşı Yahuda onu mərdanəliyə, dözümlü olmağa 

çağırır. Bu epizodun təsviri hissəsində “Rövzətüş-şühəda”da  şeir parçası 

yoxdur

20

. Füzuli isə  həmin hissədə  Yəhudanın sözlərindən sonra aşağıdakı 

şeir parçasını verərək, aşiqə xas olan keyfiyyətlərdən danışır: 

 

Mərdanə gərək bəladə aşiq, 

Üşşaqa cəza degil müvafiq. 

Bisəbr degil murade qabiı, 

Səbr ilə olur murad hasil.

21

 

[Aşiq bəla zamanı mərdanə olmalıdır, 

Aşiqlərə səbirsizlik və dözümsüzlük layiq deyil. 

Murada-arzuya çatmaq səbirla mümkün olar, 

Səbirlə murad-arzu həyata keçər.]  

 

Şairə görə  aşiq bəla qarşısında mərdliklə dayanmalı, hər bir çətinliyə 

dözməlidir. Aşiqlərə bəla və cəfadan şikayət etmək, gileylənmək yaraşmaz. 

Murada, arzuya yalnız səbirlə çatmaq olar. 

Kərbəla vaqiəsini bir mövzu kimi alıb işləyən Füzuli buraya müəyyən 

rəvayət və əhvalatları da əlavə edib təkmilləşdirməsi səbəbsiz deyildir. Onun 

burada  Şərq dünyasında qədimdən yayılan "Yusif və Züleyxa" əfsanəsinə 

müraciət etməsi də çox səciyyəvidir. Şair bu qəmli, kədərli əfsanə ilə sanki 

öz dərd, bəla dastanını tamamlayır.  

Yusif faciəsi ilə Hüseyn müsibəti arasında bir yaxınlıq axtarıb tapır. 

Füzuli "Yusif və Züleyxa" əhvalatının dünyəvi, bəşəri məzmununu, təbii 

cizgilərini qoruyub saxlayır, gerçək məqamlara xüsusi əhəmiyyət verərək 

gözəl insani duyğularını, humanist düşüncələrini ifadə edir. 

Füzuli Yusif surətində  eşq və gözəlliyin faciəsini canlandırmışdır. 

Füzulişünas alim prof. Mir Cəlal Yusif obrazını belə səciyyələndirir: "Yusif 

həqiqi insanın, təmiz bəşər hisslərinin təcəssümüdür.  

                                                 

20

 Hoseyn Vaiz Kaşefi. Rövzat oş-şöhəda (daşbasma çapı). Azərbaycan MEA Əİ, 

XIV-157. 

21

 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. 

Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993. 

Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 

327 

Füzulinin fikrincə insanlığın özü kimi fəlakətlərə mübtəladır. Lakin onun 

günəş paklıq, saflıq, səadət və gözəllik xüsusiyyətləri buludlarla örtülən 

kimidir. Bu, qətiyyən sönməyəcəkdir. Vaxt gələcək ki, bütün qüdrəti, 

əzəməti ilə parlayacaqdır.

22

  

Doğrudan da, elə olur. Yusif parlayır, səadətə çatır, düşmənlər məğlub 

olurlar". Heç şübhə yoxdur ki, Füzulinin inamı, etiqadı, ruhani zövqü, 

həyata, dünyaya, insana münasibəti, eyni zamanda eşq və gözəllik ideyası 

"Hədiqətüs-süəda"da parlaq poetik ifadəsini tapmışdır.  Şair eyni zamanda 

zülmü,  şəri ifşa edir, nadanlığı, cahilliyi, etiqadsızlığı pisləyir, din və 

məfkurə yolunda fədakarlığı müqəddəs bir vəzifə sayır. Tarixi-dini mövzunu 

işləməsinə baxmayaraq, ürəkdən qopub gələn lirik, incə, zərif  şeir 

örnəklərində gerçək, həyatı duyğularını  əks etdirir, bədii və  fəlsəfi 

ehtiraslarını canlandırır. 

“Hədiqətüs-süəda” də Füzuli şəhidIiyi, intiqam almağı, dünyadan kam 

almaq üçün "nəqdi-cən" sərf etməyi, düşmən qarşısında acizlik göstərməyib 

çarpışmağı insanın ləyaqəti sayır. 

Heç bir şübhə yoxdur ki, Füzulinin öz inamı, etiqadı, ruhani zövqü, 

həyata, dünyaya, insana münasibəti, eyni zamanda eşq və gözəllik idealı 

“Hədiqətüs-süəda” da parlaq poetik ifadəsini tapmışdır. Bilindiyi kimi şair 

eyni zamanda zülmü, şəri ifşa edir, cahilliyi, nadanlığı, etiqadsızlığı pisləyir, 

din və  məfkurə yolunda fədəkarlığı, döyüşüb çarpışmağı müqəddəs bir 

vəzifə olaraq görür.

23

 

Şair  İslam dininin, peyğəmbərlik və imamətin işıqlı, nəcib cəhətlərinə 

tərəfdar çıxır, xeyirxah, insansevər  İslam dininin əxlaqi-mənəvi paklığa, 

ruhi-batini yetkinliyə inamlarını dönmədən tərifləyir, Quranın dini, milli və 

irqi-seçkilik bilməyən ayə və surələrini, müdrik-hikmətamiz kəlamlarını yeni 

bir vüsətlə səsləndirir. 

Əsərdə 541 şeir nümunəsi vardır. Onlardan 16 şeir  ərəbcə, 525 şeir isə 

türkcədir. Şeir, beyt, qitə, adı altında verilən mənzum parçalar qitə, məsnəvi, 

qəzəl, rübai və  tərkibənd janrlarında yazılsa da, əksəriyyəti qitələrdən 

ibarətdir. Onların ümumi həcmi 2304 misradır. 

                                                 

22

 M. Füzuli. Əsrləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005 (Giriş: Ə. Səfərli) 

23

 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. Bakı, Gənclik.1993 (Giriş: Ə. Səfərli) 

 Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 

328 

Son olaraq qeyd etməkdə fayda vardır ki, dini əfsanə və rəvayətlərdən, 

həm də dövrün əsərlərindən faydalanan dahi mütəfəkkir, Adəm 

peyğəmbərdən başlamış  Rəsulullaha qədər peyğəmbərləri, o cümlədən 

imamət tarixini izləyərək imamları  və onlara olan sevgisini əsərində 

tərənnüm etmişdir. 

Azadlıq uğrunda qurban verməyi bacaran millət və o azadlıq üçün bir an 

belə mübarizədən əl çəkməyən xalq ən müdrik və kamil bir xalqdır. Şəhidlik 

arzu və istəyi,  şəhidlik məfkurə  və etiqadı xalqın haqq-ədalət yolunda 

mübarizə və şücaətinin ən bəşəri bir formasıdır. 

Füzuli əqidəsi zəmanənin zülm və şərrindən qafil olan insanların vətən, 

millət və insanlığın səlaməti üçün heç bir zaman faydalı ola bilməyəcəklərini 

göstərir. İnsanlığa və bəşəriyyətə faydalı olmanın tək çarəsi nəfsani arzu və 

istəklərindən sıyrılıb yaxa qurtarmaqdır. 

Əsas məsələ insanın nəfsinə qalib gəlməsidir. Nəfsinə qalib gəlmək 

Xeybər qalasını almaqdan çətindir (həzrəti Əli). 

 

 

Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 

329 

 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1. Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M.Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). 

Bakı, "Gənclik", 1993. 

2. M. Füzuli. “Hədiqətü-süəda”. Bakı, Gənclik.1993 (Giriş: Ə. Səfərli) 

3. Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, Ön söz. Ə. Səfərli “Şərq-

Qərb”, 2005. 

4. Fuzuli. Seadete erenlerin ve ya Kerbela şehitlerinin bahçesi. Çağdaş 

türk diline çeviren ve nazme çeken Mehmet Faruk Gurtunca. İstanbul. 1970. 

1980, 

5. Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M. Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). 

Bakı, "Gənclik", 1993, s. 3-20. 

6. Füzuli M. “Hədiqətüs-süəda” (müasir əlifbaya tətbiq edən Həsən 

Məcidzadə Savalan, elmi redaktor Mirza Rəsul  İsmayılzadə). Qum, 1374 

(1995). 

7. M. Füzuli. “Hədiqətü-süəda”. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür 

üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, 

“Gənclik”.1993.  

8. Cavad Heyət Azərbaycan  ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, “Yazıçı”, 

1993. 

9. Hoseyn Vaiz Kaşefi. Rövzat oş-şöhəda (daşbasma çapı). Azərbaycan 

MEA Əİ, XIV-157. 

10. M. Füzuli. Əsrləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005 (Giriş: Ə. Səfərli) 

 

 Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 

330 

 

 

RESULT 

 

For this reason the author has pointed to Fuzuli’s environment, life, 

education and works, and comprehensive knowledge has been given about 

the sources of “Hadigatus-suada”. 

In the article the main theme and idea have been widely enlighted, imam 

Huseyn and his companions’ struggle’s different episodes of fighting have 

been widely analysed. 

 

Key words: Karbala, martyrdom, love, misfortune. 

 

 

 

РЕЗЮМЕ 

 

В этой статье говорится об окружении, жизни, образовании, творче-

стве,  всесторонних  углублённых  знаниях  автора  произведения  «Хади-

гятус-сюаде»-Физули. 

 В  статье  широко  описывается  основная  тема  и  идея  «Хадигятус-

сюаде», раскрывается различные эпизоды борьбы Имама Гусейна и его 

вооружённых. 

 

Ключевые слова: Кербела, шехидлик, любовь, беда. 

Cəmaləddin əl-Ərdəbilinin şərhində məcrurat, təvabi va-l-əsma əl-məbniyyə 

331 

 

 

CƏMALƏDDİN ƏL-ƏRDƏBİLİNİN ŞƏRHİNDƏ MƏCRURAT, 

TƏVABI VA-L-ƏSMA ƏL-MƏBNİYYƏ 

 

H.Heybatov 

 

 

Зямяхшяри  йийялик  щалда  ишлянян  ад  груплу  сюзлярдян  данышаркян 

онлары ики йеря бюлцр: а) 

رور جم

 

ةفا ضلااب

 изафят васитясиля йийялик щалда идаря 

едилян  ад  груплу  сюзляр,  б) 

رور جم

 

فر حب

 

ر جلا

 

.  Зямяхшяринин  мяърур  бил- 

иdафя сюзцня мцнасибят билдирян Ярдябили гейд едир ки, бу ифадя бир гядяр 

анлашылмаздыр.  Чцнки,  бу  ифадя  изафятин  икинъи  тяряфинин  амилинин  нядян 

ибарят олдуьуну айдын шякилдя ачыгламыр. 

Гейд  етмялийик  ки,  бу  барядя  грамматикляr  арасында  мцхтялиф  фикир 

айрылыглары мювъуддур. Шейх Мящяммяд Яли ял- Мудяррис ял – Яфгани бу 

барядя олан фикирляри ашаьыдакы шякилдя груплашдырыр. 

1. Изафятин икинъи тяряфинин амили нязярдя тутулан юн гошмадыр. Бу ибн 

Маликин  мювгейидир.  Ял–Ьялайини  ики  тяряф  арасында  юн  гошманын 

мювъудлуьуну  гябул  ется  дя,  ону  изафятин  икинъи  тяряфини  йийялик  щалда 

идаря едян бир амил кими гябул етмир. 

2.  Музафун  илейщин  (ЫЫ  тяряфин)  амили  музафдыр  (Ы  тяряфдир).  Бу 

Сибявейщинин  мювгейидир.  О,юз  фикрини  битишян  явязлийин  изафятин  биринъи 

тяряфиня  битишмяси  иля  (мяс,  ه ملاغ ) ялагяляндиряряк  эюстярир  ки,  битишян 

явязлик йалныз юз амили иля тяркиби вязиййятдя олур.  

3. Цчцнъц група дахил олан грамматиклярин фикринъя ЫЫ тяряфин амили, 

цмумиййятля,  изафят  тяркибинин  йаранмасыдыр.  Бурада  амил  мяняви 

амилдир. «Шярщут – тясрищ»  ясяриндя  яс - Сущейли  вя ябу Щяййанын да бу 

фикирдя  олдуьу  гейд  олунур (7,s.259). Ял-Яфьанi  бу  фикрин  «ял-Яхфяшя» 

мянсуб олдуьуну эюстярир (6,c-2,s.240)  

4.  Изафятин  Ы  тяряфи  (музаф)  вя  нязярдя  тутулан  юн  гошма  бирликдя  ЫЫ 

тяряфи йийялик щалда идаря едир. (

فرحلااما

 

هنلاف

 

لصلاا

 

ىف

 

لمع

 

رجلا

 

ا ما

 

فاض ملا

 

نلا ف

 

ظفل

 

فرح

 

رجلا

 

طقاس

 

امئاد

 

و

 

فاضملا

 

هبئان

). Бу фикрин ким тяряфиндян иряли сцрцлдцйц 

мялум дейил. 

 H.Heybatov 

332 

Bizim fikrimizcə  İbn Malikin mövqeyi həqiqətə daha uyğundur. 

Çünki hərful-cərrin (ismi yiyəlik halda idarə edən  ön qoşmanın) amil 

olması fikri bütün qrammatiklər tərəfindən qəbul edilmişdir. İkinci tərə-

fin amilinin

 

فاض م ,yaxud  ةفا ضلاا olması fikri isə bir çox qrammatiklər 

arasında mübahisə doğurur. Əl-Əfğani birinci variantın daha məşhur 

olduğunu qeyd etsə  də, Sibəveyhinin fikri ilə  həmrəy olduğunu yazır. 

(yenə orada) 

Изафят - мцяййян едян исимля йийялик щалда мцяййян олунан исим ара-

сында  йаранан  мяна  ялагяси (3, s. 465) мяняви  вя  ляфзи  олараг  ики  йеря 

бюлцнцр. Изафятин Ы нювц музафын мянасыны мцяййянляшдирмяк, щямчинин 

конкретляшдирмяк  бахымындан  мяна  иля  ялагядар  олдуьу  цчцн  мяняви – 

мяна  иля  ялагядар  олан  адландырылмышдыр.  Мяняви  изафят  изафятин  щягиги 

мярамыны , мягсяд вя щядяфини 

ا ھنم

 

ةبس ن

 

فاض ملا

 

ى لا

 

فاض ملا

 

ه يلا

(

 ضر غلا), йяни 

изафятин Ы тяряфинини ЫЫ тяряфя мянсуб олдуьуну там дольунлуьу иля юзцндя 

якс етдирдийи цчцн, щямчинин щягиги изафят дя адланыр(5,c-3,s.208).  

Изафятин  ЫЫ  нювц  йалныз  тяляффцз  заманы  гаршыйа  чыхан  чятинликляри 

арадан галдырмаьа (тяхфиф) хидмят етдийи цчцн ляфзи (сюзя, нитгя аид олан 

изафят) адландырылмышдыр. Зямяхшяри йазыр ки, ляфзи изафят амилин (субйектин) 

юз мямулуна (обйектя) изафяти, йахуд фелдян дцзялян сифятин юз субйекти 

цзяриня изафяти нятиъясиндя йараныр.

 

كلوقك

 

وھ

 

براض

 

ديز

ٍ 

بكارو

ُ 

سرف

ٍ 

ىنعمب

 

برا ض

 

اديز

ً 

ٌبكارو

 

اسرف

ً

...

كلوقكو

 

ديز

ٌ 

نسح

 

ه جولا

ِ 

رو معمو

 

راد لا

 

ى نعمب

 

نس ح

ٌ 

ه ھجو

 

ةرو معمو

 

هراد

 

لاو

 

ديفت

 

لاا

 

افيفخت

 

يف

 

ظفللا

 

ىنعملاو

 

امك

 

وھ

 

لبق

 

ةفاضلاا

 

 (4,s.37) 

Ярдябили  бу  сятирляри  шярщ  едяркян  йазыр  ки,  Зямяхшяри  юзцнцн  «ял-

Муфяссял»  ясяриндя  мяфулун  да  юз  мямулу  цзяриня  изафятинин  «ляфзи 

изафятя»  аид  олдуьуну  эюстяирир.  Мясялян, 

د يز

 

رو معم

 

راد لا

ِ 

.  Ярдябилинин  бу 

сюзляриндян  айдын  олур  ки,  бу  фикир  щеч  дя  грамматикляр  тяряфиндян 

бирмяналы  шякилдя  гаршыланмыр.  Беля  ки,  бир  сыра  грамматиклярин  фикринъя 

сонунъу ляфзи йох, мяняви изафятдир.

اماو

 

د نع

 

ر يغ

 

فنص ملا

 

ةفا ضاف

 

م سا

 

لو عفملا

 

ى لا

 

هلومعم

 

ةيونعم

 

نلا

 

رادلا

 

لاثم

 

دعب

 

ةفاضلاا

 

سيل

 

لاومعم

 

رومعمل

 

هنلا

 

بلس

 

هنع

 

لاا

دانس

 

لعجو

 

دان سلاا

 

ريمض لل

 

فاض ملا

 

ه يلا

 

رتت ساو

 

ريمض لا

 

ي ف

 

رو معم

...

سي لف

 

راد لا

 

ذ ئنيح

 

ب ئان

 

ل عافلا

 

ى تح

 

لا قي

 

ه نا

 

هلومعم

 

 (7,s.260) 

Ляфзи  изафят  изафятин  мащиййятини  там  шякилдя  якс  етдирмядийи  цчцн, 

«мяъази изафят» дя адланыр. Бу о демякдир ки, 

اذھ

 

ل جرلا

 

ب لاط

 

م لع

ٍ 

дейился дя, 

اذھ

 

لجرلا

 

بلاط

 

املع

ً

 нязярдя тутулур. 

Cəmaləddin əl-Ərdəbilinin şərhində məcrurat, təvabi va-l-əsma əl-məbniyyə 

333 

Ərdəbili Zəməxşəriyə istinadən qeyd edir ki, mənəvi izafətdə muzaf 

(izafətin birinci tərəfi) nəkira, yəni qeyri - müəyyən, muzafun ileyh 

(izafətin ikinci tərəfi) isə  müəyyən olmalıdır. Məs,  ملا غ  د يز . Bəsrəlilərə 

görə 

متا خلا

 

ةض ف

 ,

ملا غلا

 

د يز

 variantını  işlətmək qrammatik cəhətdən düzgün 

deyil. Kufə qrammatika məktəbinin nümayəndələri isə saylarda birinci 

tərəfin müəyyən olmasını  mümkün hesab edir. Məs,

ةس مخلا

 

مھارد لا

 

. 

Kufəlilər belə hesab edirlər ki, mürəkkəb say müxtəlif vəziyyətlərdə 

işlənə bilər: 

ةسمخلا

 

رشعلا

 

امھرد

,

ةسمخ

 

رش ع

 

ا مھرد

, 

ةس مخلا

 

رش علا

 

مھرد لا

 . Bəsrəlilərin 

rəyinə  görə,mürəkkəb sayın ikinci komponenti və sayılan müəyyənlik 

artikli qəbul edə bilməz. (2, s.48) 

عباوتلا 

Бурада юзцндян яввялки исмя табе олан, онун щал яламятлярини гябул 

едян  ад  груплу  сюзлярдян  (ялавялярдян)  сющбят  ачылыр.  Беля  ад  груплу 

сюзляр беш гисмя бюлцнцр: 

1.

 

ديكاتلا – тякид 

Ешидян шяхсдя дейилян фикря гаршы йарана биляъяк щяр щансы бир шцбщяни 

арадан  галдырмаг,  щямчинин  дейилян  фикрин  дцзэцнлцйцнц  исбат  етмяк 

цчцн  бязи  сюзляр  ялавя  кими  ишляняряк  мянаны  даща  да  шиддятляндирир. 

Мясялян, 

د يز

 

هس فن

 

ىنئا ج

-  Зейд  юзц  мяним  йаныма  эялди.  Тякид  ляфзи  вя 

мяняви олараг ики йеря бюлцнцр:  

1.

 

Ляфзи тякид мяс, 

تيار

 

ز

ادي

 

اديز

 Zeydi,Zeydi gördüm. 

2.Мяняви  тякид  мяс, 

ترر م

 

د يزب

 

هس فن

 

(başqasının deyil,məhz) Zeydin 

özünün yanından ötüb keçdim. 

Тякид 

و

 

لا ك

 

و

 

ا تلك

 

ل كو

 

و

 

ع مجا

 

ع تكاو

 

ع تباو

 

و

 

عص با

 

سفن لا

 ,

ني علا

,

 сюзляри иля ифадя 

олунур. 

2.

 

ةفصلا – təyin мяс, 

ىنئاج

 

لجر

 

براض

 

 

3.

 

لدبلا – (щярфян: явязедиъи) 

Юзцндян  яввялки  сюзц  бцтцнлцкля,йахуд гисмян явяз едяряк мянайа 

айдынлыг  эятирян  ялавянин  бу  нювцня  бядял  дейилир.  Бядял  дюрд  гисмя 

бюлцнцр: 

А) 

لدب

 

لكلا

 

نم

 

لكلا

 – там явяз етмя 

ىنئاج

 

ديز

 

كوخا

 

Б)

 

لد ب

 

ضعب لا

 

ن م

 

ل كلا

-  гисмян  явяз  етмя

 

بر ض

ت

 

اد يز

 

ه سار

 

Зейди  (онун 

башына) вурдум. 

С) 

لد ب

 

لامت شلاا

 

-  бурада  явяз  олунан  сюз  (

لد بم

 

ه نم

)  явяз  едян  сюзя 

маликдир,лакин  «бядял» «мубдялун  минщ»ин  бир  щиссяси  дейил. 

 H.Heybatov 

334 

Мясялян,

ى نعفن

 

م لعملا

 

ه ملع

 ,

ت ببحا

 

اد لاخ

 

هتعاج ش

  Халиди  (онун  ъясур  вя  шцъаятли 

олмасыны) севдим. 

Бядялин  ЫЫ  вя  ЫЫЫ  нювцндя  явяз  едянля  явяз  олунан  арасында  аид 

явязлийинин мювъудлуьу зяруридир. Бу явязлик защирдя юз яксини тапмагла 

йанашы  нязярдя  дя  тутула  биляр.  Мясялян, 

كنولئس ي

 

ن ع

 

رھش لا

 

مار حلا

 

لا تق

 ف

ه ي

 

- 

айясиндя لاتق сюзц 

رھشلا

 

مار حلا

 

бирляшмясини явяз едир. ه يف дяки аид явязлийи ися 

رھش لا

 

مار حلا

 

-  а  гайыдыр(1,s.23-217). 

و

 

ى لع

 

سا نلا

 

ج ح

 

ت يبلا

 

ن م

 

عاطت سا

 

ه يلا

 

لايب س

   

(1, s.41- 97) айясиндя  ися  аид  явязлийи  (

عاطت سا

 

مھن م

)  нязярдя  тутулмушдур. 

(

لدب

 

عبلا

ض

 

نم

 

لكلا

) 

Г) 

لدب

 

طلغلا

 – сящв бядял – 

تيار

 

لاجر

ً 

ارامح

ً 

 

4.

 

ف طع

 

نا يبلا

 

-  мяна  бахымындан  даща  айдын  вя  анлашыглы  олан  бир 

сюзцн юзцндян яввялки сюзцн щал яламятлярини гябул едяряк она даща да 

айдынлыг эятирмясиня «атфул - бяйан» дейилир. Мясялян, 

ىنئاج

 

وبا

 

دبع

 

ﷲ

 

ديز

 

 

5.

 

ف طعلا

 

فورحلا ب

 

-  юзц  иля  табе  олдуьу  сюз  арасында  бирляшдириъи 

щярфлярдян (баьлайыъылардан) бири олан «табе» нювцня дейилир.