Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

Ekologik tokchalarning ajralishi 
Ekotizimda har bir tur o’z o’rniga ega va ma’lum vaqt oralig’ida 
yashaydi, shu xususiyat bilan u boshqa turlardan farqlanib turadi. Turning 
atrof-muhitga tobeligi uning geografik areal bo’ylab tarqalishi va turli yashash 
joylarini egallashida o’z ifodasini topadi. Yashash joyida turning tabiiy 
jamoalar bilan funktsional bog’lab turuvchi fazo vaqtidagi o’rni ekologik 
tokcha deyiladi. Har qanday jamoada turlararo raqobat ma’lum darajada 
barqarorlashgan bo’lishi lozim.
Jamoalar strukturasiga raqobatning ta’sir etishi. Turlararo raqobat 
jamoalarda muhim o’rin tutadi. Ma’lumki, ekologik talab darajasi yaqin turlar 
bir ozuqa resursi uchun raqobatda bo’lganda, oxir oqibatda eng yuqori 
imkoniyatga ega bo’lgan turgina saqlanib, qolganlarini siqib chiqaradi va 
qurbon qiladi (Gauze qoidasi). 
Jamoalarda ekologik talab darajasi yaqin turlar har xil ekologik tokchani 
egallaydi. Bu jihatdan raqobat asosida ekologik tokchalarning ajralishi 
jamoalarning tashkillanishi va shakllanishiga sharoit yaratadi.
Jamoadagi nisbatan bir xil ekologik sharoit turlararo raqobatni yuzaga 
keltiradi va u jamoa strukturasiga sezilarli ta’sir etadi. Lekin jamoalardagi 
yirtqichlik, sifatsiz ozuqa manbasi, noqulay iqlim sharoitlari populyatsiya 
zichligini ancha past darajada ushlab turadiki, bu holda turlararo raqobatga 
ortiqcha o’rin qoldirmaydi. Aniqlanishicha, quruqlikdagilarga nisbatan dengiz 
hayvonlarida turlararo raqobat etakchilik qiladi, mayda hayvonlarga nisbatan 
yiriklarida turlararo raqobat kuchli ketadi.
O’simlikxo’r hasharotlar – fitofaglarning bir necha turi bir o’simlikda 
oziqlanganda, ularning har biri turli ekologik tokchani egallaydi (novda uchi, 
barglar, tanasi, tomir va hokazo). Fitofaglar populyatsiyasining zichligi 

---

112 
yirtqich va parazitlar faoliyatiga, ozuqa sifatiga, shuningdek, o’simlikning 
himoyalanish darajasiga muvofiq holda yuqorilashib ketmaydi. Bularning 
barchasi fitofaglar o’rtasidagi raqobatni mo’’tadillashishiga sabab bo’ladi. 
Lekin shunga qaramay, Atkinson va Shorrokslarning (1981) immitatsion 
matematik modeliga muvofiq turlararo raqobat mavjud. Jumladan, efemer 
ozuqa uchun kurashayotgan ikki tur o’simlikda yoppasiga emas (masalan, bir 
barg plastinkasida), balki hol-hol bo’lib joylashadi. Bunday guruhlanish 
chegaralangan ozuqa manbasidan ikkala tur ham bir vaqtda foydalanish 
imkoniyatini yaratadi. Masalan, olma bargidagi yashil olma shirasi va olma-
otquloq shirasi koloniyalari ayni shunday guruhlar hosil qilib joylashadi. 
Olma-otquloq shirasi olmada juda qisqa vaqt yashaydi va otquloqqa uchib 
o’tadi. Olmada qolgan tur ko’plab ko’payish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bunday 
holda turlararo raqobat yo’qday ko’rinadi, lekin dastlab ular o’rtasida raqobat 
bo’lganligi tabiiy, keyingi tanlanish bu raqobatni mo’’tadillashtirishga olib 
kelgan. Bu holatni Konnel “Dastlabki raqobatning sharpasi”deb nomlangan. 
Tabiiy tanlanishda raqobatga bardosh bera olmagan turlar “O’yindan chiqqan” 
va hozirda turlararo raqobat mo’’tadillashgan sharoitda yashashga 
moslashgan turlar saqlanib qolgan. Lekin jamoalarda u yoki bu turning 
yoppasiga ko’plab ko’payishi bilan turlararo raqobat kuchayib boradi. Shuni 
ta’kidlash lozimki: 
a) bir jamoadagi raqobatdagi ikki tur eng minimal darajada bo’lsada, 
ekologik tokchalarning ajralishini namoyon etadi;
b) ekologik tokchalarning ajralishi morfologik differentsiyalanishda o’z 
ifodasini topadi; 
v) har qanday jamoada bir xil ekologik tokchani egallovchi ikki tur 
yashay olmaydi, ularning biri albatta bo’sh yashash joyini egallashga harakat 
qiladi. 
Ekologik tokchalarning ajralishi, turli yo’nalishlarda o’z ifodasini topadi. 
U mavjud yashash joyida bir qancha mayda yashash joylarini shakllanishiga 
sabab bo’ladi. Natijada, har bir mikro yashash joyi o’zining iqlimiy va boshqa 
ekologik sharoitlari bilan ajralib turadi.
Ekologik tokchalar hayvonlarning yashash joylari (barg, poya, novda, 
tomir va boshqalar), o’simlikdagi yashash balandligi bo’yicha, tana 
o’lchamlari, populyatsiya zichligi va yashash davri bilan farqlanadi. Bu holatni 

---

113 
gulpar o’simligida hayot kechiradigan shiralarning 4 turi misolida ham ko’rish 
mumkin. 
Unda ifodalanishicha, eng katta o’lchamli tur o’simlikning tomir 
bo’g’izida, unga nisbatan kichikroq o’lchamdagi tur barg qo’ltig’ida yashaydi. 
Keyingi ikki tur esa gul bandlari va savatchalarida hayot kechiradi. Yuqori 
yarusda eng mayda shiralar hayot kechiradi. Tomir bo’g’izidagi shiralar 3-4 ta 
bo’lib yashasa, eng yuqori yarusdagi shiralar xartumchasining uzunligi 
bo’yicha tomir bo’g’iz shirasi alohida ajralib turadi, yuqori yarusdagi 
shiralarning xartumchasining uzunligi bir muncha kalta bo’ladi. Gulpar 
shiralaribir gildiyaga mansub bo’lib, bir o’simlikdan ozuqa manbasi sifatida 
foydalanishga ixtisoslashgan. Agar turlararo raqobat mavjud bo’lsa, yoki 
dastlab bo’lgan bo’lsa, u holda raqobat aynan gildiyalar ichida sodir bo’ladi. 
Tabiatda bir gildiyaga mansub turlar bir taksonomik guruhga yoki bir necha 
taksonomik guruhga mansub bo’lishi mumkin.
Jamoalarda ekologik tokchalarning ajralishi va tarlararo raqobatning 
mo’’tadillashishi hayvonlarni ozuqa resurslaridan unumli foydalanishga 
imkoniyat yaratadi. 
3-jadval