Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Energiya oqimi
Ekotizimlarning funktsiyalanishi uchun energiya fotosintez jarayoni hisobiga yig’iladi. Ekotizimlarni mustaqil organik massani yig’ishi avtoxton jarayon deb nomlanadi. Ekotizimlarga organik massa tashqaridan loyqa bilan, oqim orqali va shamol vositasida kelishi mumkin. Bu holat alloxton jarayon nomini olgan. Avtotroflar va geterotroflar o’rtasida shakllangan ekologik va 108 evolyutsion bog’liqlik tufayli tabiatda biogen moddalar uzluksiz aylanib turadi. Organizmlar Quyosh energiyasini kimyoviy, mexanik va issiqlik energiyalariga aylantiradi. Mazkur jarayonni har bir bosqichida energiya sarfi kuzatiladi, quyi bosqichda issiqlikka aylanib tarqab ketadi. O’simliklar tomonidan hosil qilib jamlangan energiya biogeotsenozlarning ozuqa zanjiri bo’lib taqsimlanib boradi, ya’ni 4-6 bo’g’indan tashkil topgan ozuqa zanjiridagi organizmlar ketma-ketlikda bir-biri bilan oziqlanishidan tashqari, noqulay sharoitda boshqa ozuqa zanjiri tarkibidagi organizmlar bilan ham oziqlanishi mumkin. Bir qancha ozuqa zanjirlari o’zaro bog’lanib, bog’lanish to’rini hosil qiladi. Konsumentlar o’rtasidagi modda va energiyaning o’zgarishi kuzatilganda ma’lum bo’ladi-ki, ular qabul qilgan ozuqa to’lig’icha xazm bo’lmaydi. Ozuqaning xazm bo’lmagan qismi ahlat bilan tashqariga chiqarib tashlanadi. Chiqindilar ozuqa zanjiridagi boshqa organizmlar uchun energiya manbai hisoblanadi. Ozuqa o’zlashtirish ko’rsatkichi uning tarkibi va hayvonlarning ovqat xazm qilish tizimiga bog’liq bo’ladi. Masalan, saprofaglar ozuqani 10-12% ni, yirtqichlar – 75% ini o’zlashtira oladi. Energiyaning asosiy qismi organizmning hayotiy jarayonlari uchun sarf bo’ladi, ma’lum qismi dissimilyatsiya mahsulotlarini tashqariga chiqarib tashlash uchun sarf bo’ladi. Organizmdagi metabolitik jarayonlarni ta’minlash uchun sarflanadigan energiya nafas olish energiya sarfi deb nomlanadi. Chunki organizmdan ajralayotgan karbonat angidrid miqdori asosida undagi energiya sarfini ifodalash mumkin. O’zlashtirilgan ozuqaning oz qismi organizmning o’sishi, zaxiraga energiyani to’plash va umumiy og’irligini oshirishga ketadi. Turli tartibli konsumentlardan yoki bir trofik darajadan ikkinchisiga o’tayotganda energiya va mahsulotlar kamayib boradi. Har bir trofik darajaning mahsuldorligi avvalgi daraja mahsuldorligi bilan chegaralanadi. Trofik darajalari qolgan mahsulot va energiya zahiralari o’lik organik qoldiq bilan birga biotsenozning umumiy energiya va mahsulotlar zaxirasini tashkil etadi. Ikki xil ozuqa zanjiri farqlanadi: a) sarflanish zanjiri; b) parchalanish zanjiri. 109 Trofik zanjirlar avtotroflardan boshlansa, sarflanish zanjiri deyiladi. Agar ozuqa zanjiri o’simlik qodiqlari, hayvonlar jasadi va chiqindilaridan boshlansa, parchalanish (detrit) zanjiri deb ataladi. Ikkilamchi mahsuldorlik yangi biomassa hosil bo’lish jarayoni tezligini ifodalaydi. O’simliklardan farqliroq, hayvonlar oddiy molekulalardan murakkab mikromolekulalarni sintezlay olish imkoniyatiga ega emas. Ular uchun energiya manbai o’simliklar yoki boshqa geterotroflar hisoblanadi. Birlamchi va ikkilamchi mahsuldorlik o’rtasida bog’liqlik bo’lishi bilan birga, ma’lum mutanosiblik zarur. Masalan, ko’l zooplanktonlarning biomassasi fitoplanktonlar biomassasiga bog’liq, cho’l hayvonlarining mahsuldorligi o’t- o’lanlar mahsuldorligi bilan belgilanadi. Trofik tuzilmada produtsentlar biomassasi konsumentlarnikidan doimo yuqori bo’ladi. Mahsuldorlik piramidalar shaklida ifodalanganda, keng asosni produtsentlar va keyingi darajalarni konsumentlar va redutsentlar tashkil etadi. Shunday qilib tabiatda ekologik piramida hosil bo’ladi. Ekologik piramida ilk marta Ch.Elton (1927) tomonidan tuzilib sonlar piramidasi deb atalgan. Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|