Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Biotsenoz tuzilmasi. Biotsenozlar organizmlarning tasodifiy yig’ini
emas, u hayot shakllanishining o’ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida aniq tuzilmaga ega. Biotsenozning tur tarkibi, fazodagi-kenglikdagi va ekologik tuzilmalari farqlanadi. Biotsenozning tur tarkibi. Turlar xilma-xilligi, ular o’rtasidagi miqdoriy nisbatlar biotsenozning tur tarkibini tashkil etadi. Tabiatda turlarga boy bo’lgan va kambag’al biotsenozlar uchraydi. Muhit sharoitlari o’ta noqulay bo’lgan mintaqalar (shimoliy kengliklar, cho’l va yuqori tog’ mintaqalari, okeanlar tubi va boshqalar) biotsenozlarning turlar xilma-xilligi past darajada bo’ladi. Ekologik sharoit qulay bo’lgan tropik va tog’ o’rmonlari, daryo vohalari biotsenozlari turlarga boyligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy biotsenozlarning tur tarkibi madaniy biotsenozlarnikiga nisbatan barqoror va xilma-xil bo’ladi. Inson faoliyatining mahsuli bo’lgan madaniy 100 biotsenozlar – agrotsenozlar deb nomlanadi. Agrotsenozlardagi turlar xilma- xilligi, miqdoriy ko’rsatkichlari uning tarixiga, yoshiga ham bog’liq. Yangi shakllanayotgan yosh biotsenozlarda kam sondagi turlar uchraydi, vaqt o’tishi bilan undagi turlarning sifat va miqdor tarkibi borqarorlashib boradi. Shuni e’tiborga olish zarurki, eng sodda biotsenozda ham kamida bir necha o’n tur uchraydi. Bitsenozdagi turlar xilma-xilligini ortishida o’simliklar dunyosi asosiy ahamiyatga ega bo’ladi. Odatda qalin qoplamli hayvonlar va mikroorganizmlar uchun xilma-xil yashash joylarini shakllanishiga olib keladi. Yashash sharoitlarining xilma-xilligi biotsenozning turlarga boy bo’lishligini ta’minlaydi. Biotsenozda har bir organizm qulay sharoit topishi bilan birga, u bilan trofik va topik aloqada bo’lgan boshqa organizmlarning yashashi uchun zarur bo’lgan sharoitni yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Biotsenozdagi turlar soni va xilma-xilligini o’rganishda dastlab ularning ro’yxati tuziladi va qiyosiy tahlil etiladi. Lekin bu holat taksonomik jihatdan bir muncha noqulaylikka sabab bo’ladi. Ma’lum hududni egallovchi biotsenozni to’lig’icha tadqiq etish ancha mushkul ish, shuning uchun uning turli joylaridan namunalar olish maqsadga muvofiq. Shuni ta’kidlash lozimki, olinayotgan namunalarga, eng avvalo, mazkur biotsenozda eng ko’p tarqalgan turlar to’g’ri keladi. Undagi barcha turlar haqida ma’lumot to’liq bo’lish uchun namunalar soni ko’p bo’lishi zarur. Lekin namunalar soni ma’lum darajada cheklangan bo’lishi kerak. Masalan, biotsenozda 5 turga mansub 100 individ yashasa, ulardan 96 tasi bir turga qolgan 4 tasi alohida turlarga mansub bo’lishi mumkin. Bu holda mazkur biotsenoz bir turdangina iborat bo’lganday tasavvur etiladi. Aksincha holat ham bo’lishi mumkin, ya’ni har bir tur 20 tadan individga ega bo’lib, jami 100 donadan tashkil etishi mumkin, bunday holatga biotsenoz boshqacharoq e’tirof etiladi. Ayni yo’nalishdagi qiyinchiliklarning oldini olish uchun xilma-xil ko’rsatkichdan faydalaniladi. Biotsenozdagi turlar xilma-xilligi Simpson va Shennot ko’rsatkichlari asosida tahlil etiladi. Simpson ko’rsatkichi quydagi formula asosida ifodalanadi: 1 (D)=S∑Pi2I=1 bunda, 1-turning ayni jamoadagi ulushi Pi bo’lsa, S mazkur jamoadagi barcha turlar sonini ifodalaydi. Shennon ko’rsatkichi quydagicha ifodalanadi: H=-∑Pi2log2Pi Ushbu tenglamada ∑ - summa, Pi har bir turning mazkur biotsenozdagi 101 ulushi (miqdori yoki zichligi massasi), log2Pi esa Pi qiymatining ikkilama logarifmi. Son jihatdan ko’p bo’lgan va ko’zga yaqqol tashlanadigan tur ayni biotsenozda dominant (hukmron)lik qiladi va uni dominant tur deb nomlanadi. U bitsenozning yadrosini tashkil etadi. Dominant turlarning barchasi ham biotsenozga o’z ta’sirini bir xil darajada o’tkazmaydi. Ularni orasida maxsus muhitni hosil qiluvchi turlar – edifikatorlar ajralib taradi. Edifikatorlar biotsenozning «quruvchi» lari bo’lib uning xususiyatlarini belgilab beradi. Biotsenozdagi har bir turning o’rnini aniqlashda uning mo’lligi e’tiborga olinadi. Bu ko’rsatkich odatda muayyan hududga nisbatan ifodalanadi. Masalan, tarqalish darajasini belgilaydi. Tarqalish darajasi biotsenozda turlarning uchrash chastotasini ifoda etadi. U umumiy namuna maydonchalar sonini tur uchragan maydonchalar soniga qiyoslash asosida aniqlanadi. Dominantlik darajasi ma’lum bir tur miqdor zichligining, ushbu guruhdagi umumiy zichlikka bo’lgan nisbatini bildiradi. Masalan, ma’lum hududda uchrovchi 2000 ta qushning 80 tasini maynalar tashkil etsa, uning dominantlik darajasi 40% ni tashkil etadi. Shunday qilib, biotsenozlarning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini tahlil etish asosida uning o’ziga xos xususiyatlari va barqarorligi haqida ma’lum xulosaga kelish mumkin. Biotsenozdagi topik aloqalar zamirida konsortsiyalar tashkillanadi. Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|