Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16-rasm. Hayotchanlik egri chiziqlarining har xil tiplari
Populyatsiyadagi individlarning bir qismini boshqa populyatsiyaga kelib qo’shilish ham miqdor zichlikka katta ta’sir etadi. Emmigratsiya natijasida populyatsiyalar o’rtasida individlarning almashinishi ro’y beradi. Organizmlar hayotining muayyan bir davrida o’z yashash joylarini o’zgartiradi. Emmigratsiya ko’pincha populyatsiyadagi yosh individlarning ulg’ayishi va tarqalishida ro’y beradi. Populyatsiyadagi o’lim va tug’ilish o’rtasidagi mutanosiblik uzilgan taqdirda faol siljishlar sodir bo’ladi. Natijada bir populyatsiyadagi ortiqcha individlar miqdor zichligi past bo’lgan populyatsiyalarga o’tib uni to’ldiradi. Bu holat populyatsiyadagi disspersiya deb nomlanadi. Tug’ilish, o’lim va emmigratsiyalar populyatsiyada turli darajadagi mavsumiy o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Populyatsiya miqdor zichligiga ta’sir etuvchi omillar faoliyatini yashil olma shirasi misolida ko’rish mumkin. 17-rasm. Yashil olma shirasining hayotiy tsikli Rasmda ifodalangan yo’nalish konturining qalinligi omilning ta’sir 96 kuchini ham belgilaydi. Populyatsiya miqdor zichligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar – tug’ilish, o’lim va migratsiya darajasidir. Yashil olma shirasining serpushtliligi ovqat resurslariga bog’liq. Jumladan, bahor va dastlabki yoz oylarida daraxtlardagi yosh, sersuv barglarning bo’lishi ko’payish darajasining yuqori bo’lishiga sharoit yaratadi. Populyatsiyada miqdor zichlikning ortishi ozuqa resurslarining nisbiy kamayishiga mutanosib ravishda bog’liq bo’ladi. Muhitning abiotik omillari populyatsiya zichligiga ozuqa orqali va to’g’ridan- to’g’ri ta’sir etadi. Jumladan, yoz oylarida haroratning ko’tarilishi va nisbiy namlikning kamayishi bilan olma barglari qalinlashib, dag’allashadi va shiralar oziqlanishi uchun noqulaylik tug’diradi. Natijada shiralar namlik nisbatan yuqoriroq bo’lgan joylar, yoki o’sayotgan olma daraxtlarining bachkilariga uchib o’tadi va hayotni davom ettiradi. Shiralarning qishlovchi tuxumlariga abiotik omillar to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etishi mumkin. Masalan, qish iliq kelgan yillari yashil olma shirasi tuxumlaridan 90-95 % sirkalar chiqishligi kuzatilgan, aksincha, qish fasli noqulay kelganda, ushbu ko’rsatkich 65-70% dan ortmaganligi qayd etilgan. Yashil olma shirasining mavsumiy ko’payishi kuzatilsa, aprel oyining o’rtalarida uning populyatsiya miqdor zichligi eng yuqori darajaga etadi. Bu davrda tur ichidagi munosabatlar etakchi ahamiyatga ega bo’ladi va boshqaruvchi omil sifatida populyatsiyada nimfa va qanotli shiralarning voyaga etishini tezlashtiradi. Populyatsiya zichligini boshqarishda ozuqa resurslari cheklangan holda ro’y beradi. Shiralardan boshqa ayrim turlarda populyatsiya zichligining ortishini chegaralovchi mexanizmlardan biri o’zaro kimyoviy ta’sir etishdir. Rivojlanayotgan itbaliqlar miqdor zichligi yuqorilay borishi jarayonida yirik itbaliqlar ajratgan maxsus modda mayda individlar rivojlanishini to’xtatib qo’yadi. Bitta etuk itbaliq 75 l suvda oziqlanayotgan barcha itbaliqlarning o’sishini cheklab qo’yishi mumkin. Yirik itbaliqlar voyaga etib, quruqlikka chiqib ketgach, suvda ular ajratgan kimyoviy moddaning ta’sir kuchi susayadi, shundan so’ng mayda itbaliqlar o’sishi davom etadi. Buning ekologik mohiyati shundan iboratki, suv havzasidagi barcha itbaliqlar bir muddatda voyaga etmaydi, ularda ketma-ket rivojlanish ro’y beradi. Dastlab etuk itbaliqlar oziq resurslarini jadal o’zlashtirish hisobiga metamorfozni tez tugallaydi. Ulardan so’ng mayda itbaliqlar uchun qulay sharoit yaratiladi. Ozuqa zahirasining kamayish xavfi tug’ilganda, hayvonlarda o’z bolasini 97 tutib eyish (kannibalizm hodisasi) kuzatiladi. Masalan, noqulay sharoitda olabug’a balig’i chavaqlarini eb hayot kechiradi. Davomli ocharchilik davrida yirik sut emizuvchilarda ham shunga o’xshash holat yuz beradi. Yashil olma shirasi koloniyalarida qanotlilar ko’plab uchragan davrda nimfa va qanotlilar populyatsiyaning deyarli 2G’3 qismini tashkil etadi. Shu muddatda qanotli shiralarning migratsiyasi ro’y beradi va populyatsiya miqdor zichligi sekin-asta pasayib boradi. Populyatsiyada nobud bo’lgan individlar ham kuzatiladi. Ma’lumki, yuqori miqdor zichlikdagi populyatsiyalarda turli kasalliklar tez tarqaladi. Foydali hasharotlar shiralar koloniyalariga aprel oxirlaridagina uchib o’tadi. Dastlab parazit parda qanotlilar – afidiidlar faol bo’lsa, keyinchalik shiralar miqdor zichligining boshqarilishida turli entomofaglar (xonqizi qo’ng’izi, oltinko’z, ularning qurtlari va boshqalar) faoliyati samarali bo’ladi. Entomofaglar yoz davomida shiralar sonini kamaytirib boshqarib turishda muhim ahamiyatga ega. Yuqoridagilar asosida shuni izohlash mumkin, ya’ni boshqaruvchi omillarning faollik darajasi populyatsiya miqdor zichligiga bog’liq. Populyatsiya zichligi eng yuqori darajaga etganda tur ichidagi munosabatlar asosiy ahamiyatga ega bo’lsa, faollikning quyi darajasi parazit va yirqich hasharotlarga bog’liq bo’ladi. Entomofaglar tabiiy tenglikni uzoq vaqt davomida bir me’yorda ushlab turishi mumkin bo’lgan boshqaruvchi omillardir. Tabiatda bu omillar boshqa turlar populyatsiya zichligining boshqarilishida ham yashil olma shirasiniki kabi ketma-ket, bosqichma- bosqich namoyon bo’ladi. |