Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
S
2 q ∑ (x-m) 2 n-1 Agar individlar bir tekis tarqalgan bo’lsa, taqsimlanish disspersiyasi – S 2 nolga, tasodifiy tarqalganda o’rtacha qiymat – m ga teng bo’ladi. Individlar to’da-to’da bo’lib, guruhli tarqalgan o’rtacha qiymat ko’rsatkichi taqsimlanish disspersiyasi qiymatidan yuqori bo’ladi. Bu farq qanchalik kattalasha borsa, hayvonlarning guruhlar hosil qilib tarqalishga moyilligi yuqori bo’ladi. Hayvonlarning bir tekis tarqalishi tabiatda kam uchraydi. Suv bo’yida yashovchi yirik koloniyali ayrim qushlarning individlari, yirtqich baliqlar yashash joylari bo’ylab bir tekisda joylashgan. Tasodifiy tarqalishda individlar bir-biridan har xil masofada, tartibsiz joylashadi. Shiralar ozuqa o’simligida dastlab tartibsiz joylashadi. Hasharotlarning tuxumdan chiqayotgan lichinkalari tasodifiy tarqaladi. Tabiatda guruhli tarqalish ko’p uchraydi. Bunda individlar to’da hosil qilib bir-biridan turlicha masofada joylashadi. Individlar to’da ichida bir tekis yoki joy egallashi mumkin. 86 13-rasm. Individlarning fazoda tarqalishining asosiy ko’rinishlari (tasodifiy taqsimlanish qonuni) Umurtqali hayvonlarning populyatsiyalar ichidagi taqsimlanishi instinktlar majmui yordamida boshqariladi. Ular uchun fe’l-atvor reaktsiyalari xos. Hududiy tarqalish sut emizuvchilar, qushlar, sudralib yuruvchilar, baliqlar va ayrim amfibiyalarda kuzatiladi. Umurtqasizlardan o’rgimchaklar va osminoglarda ham hududiy tarqalish xususiyatlari qayd etilgan. Hududiy kenglikni ishg’ol qilish va undan foydalanish nuqtai nazardan hayvonlar 2 ta ekologik guruhga bo’linadi: doimiy – muqim yashovchi va ko’chmanchi hayvonlar. Muqim yashovchi hayvonlar butun hayoti davomida yoki hayotining ma’lum bir davrida o’troq hayot kechiradi. Bu guruhga mansub organizmlar yashash joylariga o’ta bog’langan bo’ladi. Ushbu holat ekologiyada «xoming» (inglizcha “home” – “uy” so’zidan olingan) nomini olgan. Keyinchalik turlar uzoq muddatdan so’ng ham yashash joylariga qaytadi. Bu o’rinda qushlarning safar uchishlari misol bo’ladi. Kaptarlar uzoq masofa bo’ylab mo’ljalni to’g’ri oladi va uyini topib keladi. Muqim yashash osonlik bilan, erkin mo’ljal oladi, ozuqa oson va tez topadi, qisqa muddatda yashirina oladi. Ular uya va inlar quradi, uyalarini bog’lovchi qo’shimcha yo’llarni ochadi. Olmaxonlar asosiy uyasida ko’payadi, 87 qo’shimcha uyalarida ozuqa to’playdi, dushmanlaridan va noqulay ob- havodan saqlanadi. O’z hududidan chetga chiqqan hayvonlar qo’rqoq, bo’shashgan va himoyasiz bo’ladi. O’troq yashash biologik ustunlikka ega bo’lsa-da, populyatsiya zichligining jadal ortishi natijasida ozuqa resurslari chegaralanib qolishi mumkin. Muqim yashovchi hayvonlar individlari va guruhlari o’rtasida yashash joylari bo’ylab ma’lum masofa saqlanadi. Bu holat ozuqa resurslari va yashash joylaridan unumli foydalanish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, ular o’rtasidagi mustahkam aloqa saqlanib turadi. Hayvonlarning hududiy fe’l-atvor reaktsiyalari har individning yashashini ta’minlash, ozuqa izlash, uya qurish, himoyalanishga sharoit yaratish, shuningdek, boshqa sheriklari bilan bo’ladigan aloqani o’rnatib turish (joyni qo’riqlash, signallar berish, belgilar qo’yish va boshqalar) uchun xizmat qiladi. Har bir individning yashash joyi etarli ozuqa resursiga ega va hududiy munosabatlar ta’minlangan bo’lishi zarur. Hayvonlar o’z hududlarini to’g’ridan-to’g’ri agressiv yo’l bilan, qo’rqitish, kuchli ovoz chiqarish, maxsus signallar berish va turli belgilar qo’yish orqali qo’riqlaydi. O’z hududini qo’riqlayotgan hayvonlar ovozlar berish, turli belgilar qo’yish orqali qo’riqlaydi. O’z hududini qo’riqlayotgan hayvonlar ovozlar berish, turli hatti- harakatlar orqali ogohlantiradi, to’g’ridan-to’g’ri qarama-qarshilikka juda kamdan-kam chiqadi. Joyning egasi uchun himoya fe’l-atvori “begona” individ uchun tezroq uzoqlashish xususiyatiga xos. Hayvonlar yashash joylarini turli belgilar qo’yish orqali chegaralab oladi. Qushlar sayrab joy egallanganligidan ogoh etadi. Sut emizuvchilar o’z hududi chegarasiga ekskrementlarini yoki maxsus bezlardan ajralayotgan hidli suyuqlikni qo’yib chiqadi. Maxsus bezlar sobollarning oyog’i tagida, kiyik echkilar shoxlarning orqa tomonida, antilopalarda esa ko’zining oldingi burchagida bo’ladi. Itsimonlar, mushuksimonlar va lemurlar siydigi yordamida belgi qo’yadi. Ayiqlar, zubrlar va yovvoyi mushuklar daraxtlarning tanasini chuqur o’yib iz qoldiradi. Hayvonlarning hududiy fe’l-atvor harakatlari ko’payish davrlarida kuchayadi. Ko’chmanchi qushlardagi hududiy harakatlar qishlash joylarida 88 ifodalanadi. Yirtqich va mayda kemiruvchilar butun hayoti davomida muyayan joy bilan bog’langan bo’ladi. Barqaror oilaviy guruhlardagi hududiy munosabatlar bir muncha murakkab bo’ladi. Yo’lbarslar oilasida bir erkagi, 2- 3 ta urg’ochi va bolalaridan tashkil topadi. Ularning oilaviy hududi o’ljaning ko’p ozligi bilan belgilanadi. 1000 gektarga 14-15 tadan tuyoqli hayvonlar to’g’ri kelgan taqdirda yo’lbarslarning oilaviy hududi 50000 gektarni tashkil etadi. Ko’chmanchi hayvonlar doimiy harakatda bo’ladi, ular uchun ozuqa zahiralarini kamayishi muammosi bo’lmaydi. Ular podalar va galalar holida harakatlanadi. Yonma-yon harakatlanayotgan hayvonlar o’rtasida aniq masofa saqlanadi. Bu holat baliqlar va qushlarda aniq ifodalangan, ular o’rtasidagi aero va gidrodinamik sharoit to’liq saqlanadi. Ko’chmanchi hayvonlarning harakat yo’nalishi bo’ylab joylashgan dam olish joylari bo’ladi, ayrim hollarda ular qisqa muddat davomida o’troq hayot kechirishga o’tishi mumkin. Ko’chmanchi hayvonlarning harakat kengligi sharoitga bog’liq. Masalan, zebralar qurg’oqchilik mavsumida 400-600 km 2 kenglikda harakatlansa, namlik etarli sharoitda 300-400 km 2 kenglikda ko’chib yurishi mumkin. Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|