Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

 
Populyatsiyaning ekologik tuzilmasi 
 
Etologiya (grekcha “ethos” – “xulq-atvor”, “fe’l-atvor”, “xarakter”) 
hayvonlar fe’l-atvori, hatti-harakatlarining qonuniyatlari haqidagi fandir. 
Hayvonlarning fe’l-atvori va turli xatti-harakatlari orqali bo’ladigan aloqalar 
majmui etologik munosabatlar deb nomlanadi. Hayvonlarning fe’l-atvori 
ularning hayot tarzi bilan bog’liq. Hayvonlar odatda yakka-yolg’iz yoki 
birgalikda hayot kechiradi. Hayvonlar birgalikda yashashining bir necha 
shakllari ma’lum.
Yakka-yolg’iz yashash. Populyatsiyadagi ayrim individlar hayotining 
muyayan bir davrda yolg’iz yashaydi. Tabiatda hayoti davomida butunlay 
yolg’iz hayot kechiruvchi hayvonlar deyarli uchramaydi, nasl qoldirish uchun 
jinsiy yo’l bilan uchrashadi. Shuningdek, ayrim yolg’iz yashovchi hayvonlar 
ovqatlanish, qishlash davrida uchrashadilar. Ekologiyada yolg’iz yashash 
nisbiy ma’noda tushuniladi. Xon qizi qo’ng’izlari, yirtqich qo’ng’izlar yolg’iz 
hayot kechirsa-da, qo’shilish davrida, qishlash mavsumida yig’ilishi mumkin.

---

89 
Populyatsiyada 
individlar 
o’rtasidagi 
munosabatlarning 
murakkablashuvi, ularning jinsiy moyilligi, ota-onalar bilan yangi avlod 
o’rtasidagi bog’lanishlar natijasida hayvonlarning birgalikda yashash 
shakllaridan biri yuzaga keladi. Ota-onalar jufti qisqa yoki uzoq muddatli, ba’zi 
turlarda esa umrining oxiriga qadar bo’ladi. Tovuqsimonlar ko’pchiligi 
poligam qushlar bo’lib, barqaror oila hosil qilmaydi. Yovvoyi va suqur 
o’rdaklarning oilalari saxar uchish paytida shakllanadi va makiyonlari tuxum 
qo’ygunga qadar davom etadi, shundan so’ng xo’rozlari oilani tark etadi. 
Oqqushlar, turnalar va kaptarlarning oilalari ko’p yillar davomida saqlanib 
qoladi. Oilaning shakllanishi tur ichidagi qarama-qarshi munosabatlarning 
mahsuli sifatida yuzaga keladi. O’rgimchaklarning erkaklari qishlashi oldidan 
o’ziga xos harakatlar qilib, urg’ochisini “mahliyo” etadi. Qushlar chiroyli 
ovozlar chiqarib sayraydi, ba’zilari rang-barang patlarini namoyish etadi. Sut 
emizuvchilarning erkaklari o’rtasida o’zaro kuchli kurash boradi. 
Hayvonlardagi bu xatti-harakatlarning barchasi jinsiy tanlanish jarayonini 
muvofiqlashtirib, ikkala jins o’rtasidagi munosabatga tayyorgarlikni 
ta’minlaydi. 
Koloniyalar (jamoalar) muhim o’troq yashovchi hayvonlarning o’ziga 
xos yig’inidir. Koloniyalar vaqtincha yoki doimiy bo’lishi mumkin. Ayrim 
hollarda ko’payish oldidan koloniyalar shakllanadi. Koloniyani tashkil etuvchi 
individlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar nihoyatda xilma-xildir.
Koloniyalar alohida hududdagi ayrim individlarning xemotaksis asosida 
oddiy yig’inidan boshlab, har biri alohida vazifani bajarishga ixtisoslashgan 
yagona organizm darajasida bo’lishi mumkin. Sifonoforalar va gidromeduzalar 
koloniyalaridagi har bir individ o’ziga xos vazifani bajaradi. Chag’alaylar, 
kayralar va g’ozlar koloniyalari ancha murakkab bo’lib, ayrim xatti-
harakatlarni ular o’zaro kelishib amalga oshiradilar, bu esa alohida olingan 
har bir individning xavfsizligini ta’minlaydi. “Qushlar bozori”dagi barcha 
parrandalar dushmandan saqlanish uchun zarur bo’lgan ogohlantiruvchi 
signal asosida yoppasiga harakat qilib, oq tulki, burgut kabi yirik yirtqichlar 
hujumini ham bartaraf etadilar. Qushlar koloniyalari egallagan hududda har 
bir individning xususiy joyi aniq bo’ladi. Masalan, baliqchi qushlarning uyalari 
orasidagi masofa 3-5 metr atrofida bo’ladi.
Sut emizuvchilardan sug’urlar, viskachalar, dumsiz sichqonlar, 

---

90 
olasichqonlar, qumsichqonlar kolonial holda hayot kechiradi. Sut 
emizuvchilar orasida koloniya bo’lib hayot kechirish oilaviy guruhning 
kengayishi hisobiga kelib chiqadi va dastlabki oila bilan bog’lanishni saqlab 
qoladi.
Hasharotlar (termitlar, chumolilar, arilar) jamoalarida murakkab 
munosabatlar kuzatiladi, ularning asosida ham oilalarning kengayib ajralib 
chiqishi yotadi. Ularning koloniyalarida ko’payish, himoyalanish, bolalari va 
o’zlarini boqish, qurilish ishlari kabi vazifalar bir muncha oson amalga oshadi. 
Mehnat taqsimoti ayrim individlarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan 
holda yoki ularni alohida vazifalarini bajarishga ixtisoslanishi asosida bo’ladi. 
Koloniyadagi har bir harakat a’zolari o’rtasidagi mustahkam aloqa asosida 
amalgan oshadi.
Chumolilarning koloniyalari bir yoki bir necha uyalarida joylashadi, 
uyalar o’rtasida bog’lovchi yo’lakchalar bo’ladi. Chumolilar birgalikda 
yashashida turli xildagi signallar tizimidan muntazam foydalanadi.
To’dalar yoki galalar hayvonlarning mavsumiy yig’inlaridir. Ayrim 
guruh hayvonlar biron bir biologik foydali xatti-harakatlarini amalga oshirishi 
uchun kunning ma’lum bir vaqtida yoki mavsumning bir davrida galalar hosil 
qiladi. To’dalar yoki galalar hayvonlarning dushmandan himoyalanish, o’ljani 
ta’qib qilish va ushlash hamda mintaqaviy harakatlarni engillashtiradi. To’da 
bo’lib yashash baliqlar, qushlar, sut emizuvchilardan itsimonlarda uchraydi. 
To’dada sherigiga ta’sir qilish, o’rnak olish va mo’ljal olish ko’p uchraydi.
Harakatlarning muvofiqlashtirilishiga ko’ra to’dalar 2 guruhga 
ajratiladi: alohida a’zolari ustunlik qilmaydigan va boshliq (lider)ga ega 
bo’lgan to’dalar.