Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Populyatsiyalar sur’ati
|
15-rasm. Shimol bug’ulari Podaning biologik ahamiyati shundan iboratki, poda boshining tajribasi, tadbirkorligi va quvvati guruh hayotida etakchi ahamiyatga ega bo’ladi. Ular podani dushmandan himoya qiladi, uni etaklaydi, ovqatlanish va dam olishni ta’minlaydi, bolalarni tartibga soladi, janjallarni bartaraf etadi. Populyatsiyalar sur’ati Tabiatdagi barcha populyatsiyalar yirik omillari cheklanmagan taqdirda cheksiz ko’payishi mumkin va bu holat turning biotik potentsialiga bog’liq. Biotik potentsial tushunchasi ekologiyaga R.Cheplin tomonidan 1928 yilda kiritilgan. Bu ko’rsatkich urg’ochi organizmning hayot davomida yoki muayyan vaqt birligida nasl bera olish imkoniyatidir. Barcha turlarning biotik potentsiali bir xil darajada emas. Masalan, ayrim hayvonlar yillik hayoti davomida 10-15 marta bola berish mumkin. Asalarining biotik potentsiali 40- 50 mingga etadi. Ayrim hayvonlarning biotik potentsiali aslida bundan ham yuqori, lekin ularning nasli embrional taraqqiyoti dastlabki bosqichlaridayoq ko’proq nobud bo’ladi. Populyatsiya miqdor zichligining o’zgarishi qator 93 omillarga bog’liq. Jumladan, populyatsiya sur’atini tug’ilish, o’lim, emmigratsiya va immigratsiya kabilar belgilaydi. Populyatsiyadagi tug’ilish darajasidagi muayyan vaqt davomida dunyoga kelgan individlar soni bilan ifodalanadi. Tug’ilish darajasi populyatsiyadagi jinsiy etuk individlar soni va jinslar nisbati birinchi navbatda ta’sir etadi. Shuningdek, u turning nasl berish tezligiga bog’liq. Hasharotlarda yil davomida berayotgan avlodlar soniga muvofiq mono va polivolt turlar farqlanadi. Monovolt hasharotlar mavsum davomida bir marta avlod beradi (masalan, may qo’ng’izi). Polivoltlar esa shu muddatda bir necha marta ko’payadi. Masalan, yashil olma shirasi bahorda kech kuzga qadar 13-15 avlod berishi mumkin. G’o’za tunlami avlodlari soni 3-4 taga etadi. Hayvonlar hayoti davomida bir marta yoki ko’p marta ko’payishi mumkin. Shunga muvofiq mono va politiklik turlar farqlanadi. Monotiklik hayvonlarning jinsiy voyaga etgan davri juda qisqa bo’ladi. Bahorilar, kunliklar, etuklik davrida 2-3 soatdan bir necha kunga qadar yashaydi, uchib suvga tuxum qo’ygach, nobud bo’ladi. Politsiklik turlar hayoti davomida bir necha bor ko’payadi. Umurtqalilar, umurtqasizlardan qisqichbaqasimonlar politsiklik hayvonlardir. Hindiston fillari 8-12 yoshida jinsiy voyaga etadi va 60-70 yillik umrining har 4 yilida bir yoki ikki marta bola beradi. Hatto, shu holatda ham bu hayvonlarning populyatsiya zichligi bir me’yorida saqlanadi. Tug’ilish darajasiga organizmlarning umri davomida nasl bera olish davri sezilarli ta’sir etadi. Masalan, meva pashshalarining nasl berish davri umrining 65% ni tashkil etadi. Ayrim chigirtkalar hayotining 15%, kunliklar 0,5-1% davrida avlod beradi. Tug’ilish darajasini ifodalashda turning serpushtligi ham alohida o’rin tutadi. Surpushtlik darajasi har bir turning mavjudligini ta’minlovchi tarixiy evolyutsion moslanishdir. Muhit omillarining o’zgarishiga chidamsiz bo’lgan turlarning serpushtligi doimo yuqori bo’ladi, ular qisqa muddatli qulay sharoitda ko’plab nasl qoldirishga ulguradi, lekin qoldirgan avlodning ko’pchiligi rivojlanish davrining dastlabki bosqichlaridayoq qirilib ketadi. Foydali hasharotlarga nisbatan fitofaglarning serpushtlilik darajasi doimo yuqori bo’ladi. Masalan, kuzgi tunlam kapalagi 2000 dan ortiq, etti nuqtali xonqizi qo’ng’izi esa 700 ga yaqin tuxum qo’yishi aniqlangan. Qulay ekologik sharoitda yashaydigan turlarning serpushtliligi ancha past bo’ladi. Tropik 94 turlarga qaraganda, mo’’tadil mintaqalarda urg’ochi hayvonlarning serpushtliligi shu asosda izohlanadi. Populyatsiyadagi o’lim muayyan vaqt birligida nobud bo’lgan individlar soni bilan belgilanadi. Muhitning noqulay sharoitlari, yirtqichlar, parazitlar, kasallik va boshqa omillar individlar o’limiga sabab bo’ladi. Bir avlodga mansub individlarning to’liq yoshini yashagandan so’ng qisqa vaqt davomida nobud bo’lishi ekologiyada ideal holat sifatida qabul qilingan. Ushbu holatni egri chiziq sifatida ifodalanganda, u dastlab gorizontal o’qqa nisbatan parallel ketib, keyin pastga tomon keskin egiladi. Uni kuchli qabariq hayotchanlik chizig’i deyiladi. Tabiatda bunday hayotchanlik kam uchraydi, faqatgina ayrim qo’ng’izlarda, bolalarning yashovchanligi juda yuqori bo’lgan sut emizuvchilarda kuzatilishi mumkin. Laboratoriya sharoitida saqlanadigan meva pashshalarining hayotchanligi ancha yuqori va shu holatga yaqin bo’ladi. Tabiatda ayrim hayvonlar hayotining dastlabki davrida ko’plab nobud bo’ladi. Ular uchun hayotchanlik egri chizig’i xos. Ushbu holatda hayotchanlikning egri chizig’i rivojlanishning dastlabki bosqichlaridayoq gorizontal o’q bo’yicha pasayib, so’ng vertikal yo’nalishda davom etadi. Baliqlarning uvildiriqlari nihoyatda mo’l bo’lib, ayrim hollarda suv yuzasini butunlay qoplab oladi. Uvildiriqlarning ko’pchiligi yirtqichlarga em bo’ladi yoki rivojlanmaydi. Tirik qolgan uvildiriqlardan voyaga etgan chavaqlarning taqdiri ham deyarli shunday kechadi. Oxir oqibatda, juda oz sondagi baliqlargina yashab qoladi. Ko’pchilik umurtqasizlar, amfibiyalar, qushlar va mayda kemiruvchilarning hayotchanligida shu holat kuzatiladi. Qadimgi odamlar – arxontroplar qoldiq suyaklarining deyarli yarmini 5 yoshdan 18 yoshgacha bo’lganlari tashkil etadi. Tabiatda hayotchanlikning uchinchi ko’rinishi, ya’ni oraliq hayotchanlik egri chizig’i ham uchraydi. Bunda organizmlarning miqdori, ularning hayoti davomida bir tekisda pasayib boradi. Bu holat akvariumda saqlanayotgan gidralarda qayd etilgan. |