O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
Katta hajmli ma’lumotlarning funksiyalari va vazifalari 
Big Data haqida gapirganda, avval yoritilgan VVV qoidasini esga 
olish oʻrinli – katta hajmli ma’lumotlar ega boʻlishi kerak boʻlgan uchta 
belgi yoki xususiyatlar
60
: 
1. Volume (Hajm) - hajm (ma’lumotlar hujjatlarning fizik hajmi 
bilan oʻlchanadi). 
2. Velocity (Tezlik) - ma’lumotlar doimiy ravishda yangilanadi, bu 
esa doimiy ishlov berishni talab qiladi. 
3. Variety (Xilma-xillik) - xilma xil ma’lumotlar turli xil formatlarga 
ega boʻlishi mumkin, tizimlangan yoki tizimlanmagan boʻladi. 
Big Data faqatgina tadqiqot ob’yekti emas, shuningdek, qayta ishlash 
texnologiyalarini ham anglatadi. 
Big data oʻz mohiyatidan kelib chiqqan holda bir qator funktsiya va 
vazifalarni bajaradi.(3.2-jadval) 
3.2-jadval 
Big Dataning
funksiyalari va vazifalari 
Funksiyalari 
Vazifalari 
Big Data – qayta ishlanmagan 
ma’lumotlar toʻplami 
Doimiy 
ravishda 
yangilanib 
turadigan 
katta 
hajmdagi 
ma’lumotlarni saqlash va boshqarish 
Data mining – ma’lumotlarni qayta 
ishlash va tizimlashtirish jarayoni, 
qoniniyatlarni aniqlash uchun tahlil 
bosqichi 
Umumiy mahrajga kelish uchun turli 
xil ma’lumotlarning tizimlashtirish, 
yashirin va noaniq bogʻliqliklarni 
qidirish 
Machine learning – tahlil jarayonida 
aniqlangan 
bogʻliqlik 
asosida 
mashinali oʻqish jarayoni 
Qayta ishlangan va tizimlashtirilgan 
ma’lumotlarga asoslanib tahlil qilish 
va prognozlash 
60
Doug Laney. 3D Data Management: Controlling Data Volume, Velocity, and Variety (ing.). Meta 
Group (6 February 2001) 

---

171 
2007 yilda mashinali oʻqishning yangi turi – “Deep learning” 
(chuqurlashtirilgan oʻqish) ommalashib ketdi. Bu neyron tarmoqlarini 
cheklangan sun’iy ong darajasiga koʻtarish imkonini berdi. An’anaviy 
mashinali oʻqish jarayonida kompyuter dasturchilarning misollari orqali 
tajribani oʻrgangan boʻlsa, “Deep Learning”da tizim oʻzi koʻp bosqichli 
hisob-kitoblarni yaratadi va xulosalar chiqaradi. 
Katta hajmli ma’lumot manbalariga quyidagilar kiradi: 

Internet – ijtimoiy tarmoqlar, bloglar, OAV, forumlar, saytlar, 
buyumlar Interneti (IoT). 

Korporativ ma’lumotlar – tranzaktsion biznes ma’lumotlar, 
arxivlar, ma’lumotlar bazalari. 

Qurilmalardan oʻqishlar – datchiklar, asboblar, shuningdek, 
meteorologik ma’lumotlar, uyali aloqa ma’lumotlari va boshqalar. 
Shu bilan birga, katta hajmli ma’lumotlarning yangi, ilgari mavjud 
boʻlmagan ma’lumotlarni birlashtiradigan va takrorlanuvchilarini chiqarib 
tashlaydigan alohida turlari mavjud.
Toʻgʻri ishlashi uchun katta hajmli ma’lumotlar tizimi muayyan 
printsiplarga asoslanishi kerak: 

Gorizontal kengaytirilishi – katta ma’lumotlarni qayta 
ishlaydigan har qanday tizim kengaytirilishi kerak. Agar ma’lumotlar 
hajmi ikki baravar koʻpaysa, unda klasterdagi serverlar soni ham ikki 
baravar koʻpaytirilishi kerak. 

Kamchiliklarga bardoshlilik – bu muqarrar ravishda ishdan 
chiqadigan koʻplab mashinalarning majburiy shartidir. 

Ma’lumotlar joylashuvi – xarajatlarni kamaytirish uchun 
ma’lumotlar saqlanadigan serverning oʻzida qayta ishlanishi kerak. 
Katta hajmli ma’lumotlar moliya va tibbiyot sohalarida, yuqori 
texnologiyali va Internet kompaniyalarida, shuningdek, davlat sektorida 
faol qoʻllaniladi. 
Biznesda katta hajmli ma’lumotlar 
Katta hajmli ma’lumotlar bilan shugʻullanadiganlarni shartli ravishda 
bir necha guruhga boʻlish mumkin: 

Infratuzilma ta’minotchilari – ular ma’lumotlarni saqlash va 
qayta ishlash muammolarini hal qilishadi. Masalan: IBM, Microsoft, 
Oracle, Sap va boshqalar. 

---

172 

Ma’lumot tarqatuvchilar (Datamaynerlar) mijozlarga qimmatli 
ma’lumotlarni olishga yordam beradigan algoritm ishlab chiquvchilardir.
Ular orasida: Yandex Data Factory, “Algomost”, Glowbyte Consulting, 
CleverData va boshqalar bor. 

Tizim integratorlari – mijoz tomonidan katta hajmli 
ma’lumotlarni tahlil qilish tizimlarini amalga oshiradigan kompaniyalar.
Masalan: “Force”, “Croc” va boshqalar. 

Iste’molchilar – dasturiy va apparat qurilmalarini sotib 
oladigan 
va 
maslahatchilarga 
algoritmlarni 
buyurtma 
qiladigan 
kompaniyalar. Bularga Rossiyada Sberbank, Gazprom, MTS, Megafon va 
boshqa moliya, telekommunikatsiya sohalardagi kompaniyalar kiradi. 

Tayyor xizmatlarni ishlab chiquvchilar – katta hajmli
ma’lumotlarga kirish asosida tayyor yechimlarni taklif qilishadi. Ular keng 
foydalanuvchilar uchun Big Data imkoniyatlarini ochib beradi. 
Yirik ma’lumotlarning asosiy yetkazib beruvchilari qidiruv tizimlari 
hisoblanadi. Ular juda katta miqdordagi ma’lumotlarga kirish imkoniyatiga 
va qoʻshimcha ravishda yangi xizmatlarni yaratish uchun yetarli texnologik 
bazaga ega. 
Google 
2012 yilda kompaniya Google paytdan boshlab, real vaqt rejimida 
Big Datani tahlil qilish uchun BigQuery bulutli xizmatni ishga tushirgan.
Bir yil oʻtgach, u hisoblagichning pulli versiyasi boʻlgan Google Analytics 
Premiumga qoʻshildi. Keyinroq, Google kengaytiriladigan, bulutga 
asoslangan ma’lumotlar bazasi xizmati – Cloud Bigtable dasturini taqdim 
etdi. 
Yandeks 
Kompaniyaning aksariyat xizmatlari katta hajmli ma’lumotlarni 
tahlil qilishga asoslangan. Jumladan, “Paleks” neyron tarmoqlariga 
asoslangan qidiruv algoritmi, mashinali tarjima qilish, spam-filtrlash, 
kontekstli reklama maqsadlarida targeting, tirbandlik va ob-havoni prognoz 
qilish, nutq va tasvirni aniqlash, haydovchisiz avtomashinani boshqarish 
kabilarni misol keltirish mumkin. 
Bir muncha vaqt davomida Yandexda alohida kompaniyalar – 
Yandex Data Factory mavjud boʻlib, u yirik kompaniyalarga konsalting 

---

173 
xizmatlarini koʻrsatgan. Ammo keyinchalik ushbu tuzilma qidiruv boʻlimi 
tarkibiga kiritildi. 
Mail.Ru group 
“Mail.ru Reyting” veb-tahlil tizimi kata hajmli ma’lumotlarni qayta 
ishlash texnologiyalaridan foydalangan birinchi loyihadir. Endilikda Big 
Data kompaniyaning deyarli barcha xizmatlarida qoʻllaniladi – 
Target.Mail.ru, “Mail.ru” pochta, “Odnoklassniki”, “Moy Mir”, “Mail.ru” 
qidiruv tizimi va boshqalar. 
Katta hajmli ma’lumotlar tahlilidan foydalanib, Mail.ru reklamalarni 
targetlaydi, qidiruvlarni optimallashtiradi, texnik yordamni tezlashtiradi, 
spamni filtrlaydi, foydalanuvchi xatti-harakatlarini oʻrganadi va hokazo. 
Rambler 
Dastlab, media-xolding katta hajmli ma’lumotlarni faqat qidirish 
uchun ishlatgan boʻlsa, keyinchalik kompaniyada datamayning yoʻnalishi 
paydo boʻldi. Rambler tarkibni shaxsiylashtirish, botlar va spamlarni 
blokirovka qilish va tabiiy tilni qayta ishlash uchun Big data 
texnologiyalaridan foydalanadi. 
Biznesda Big Data texnologiyasidan foydalanishning afzalliklari 

Rejalashtirish soddalashtiriladi; 

Yangi loyihalarni ishga tushirish tezligi ortadi; 

Loyihaning talabgirligi ortadi; 

Foydalanuvchilarning qoniqish darajasini baholash imkoniyati 
paydo boʻladi;

Maqsadli auditoriyangizni topish va jalb qilish osonroq; 

Mijozlar va pudratchilar bilan oʻzaro munosabatlar tezlashadi; 

Ta’minot zanjiridagi integratsiyalar optimallashadi; 

Mijozlarga xizmat koʻrsatish sifati va oʻzaro ta’sir tezligi oshib 
boradi; 

Joriy mijozlarning sodiqligi ortib boradi. 
Hozirda MDHda katta hajmli ma’lumot texnologiyalariga qiziqish 
oʻsib bormoqda, ammo Big Data ham drayverlariga, ham cheklovlarga ega.