FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

refleksiya
adlanır. Qeyd etməliyik 
ki, refleksiya dedikdə yalnız insanın ayrı
-
ayrı tərəflərinin dərk olunması deyil, həm 
də müəyyən amillərin təsiri altında insanın dəyişməsi, şəxsiyyətin əldə edilmiş 
inkişaf səviyyəsindən kənara çıxması halları da nəzərdə tutulur.
İnsan 
öz
 
“Mən”ini dərk etdikcə şəxsi psixi həyatının bəzi momentlərini özü 
üçün dayanıqlı predmetə çevirir. Bu halda insan özünü ideal şəxsiyyət fonunda 
reflektiv təhlil edir, o özünə öz xüsusiyyətləri haqqında hesabat verməyə çalışır, 
həyata münasibəti haqqında düşünür, öz şüurunun sirlər dünyasına daxil olmasına 
çalışaraq, bununla şəxsi həyatında nədən daha çox uzaqlaşmalı olduğunu 
əsaslandırmaq istəyir.
Refleksiya prosesində fərdi şüurun dəyişməsi və inkişafı baş 
verir. Lakin düşünmək səhv olardı ki, guya insanın mənlik şüuru vasitəsilə yaratdığı 
obraz öz predmetinə 
- 
real insana və onun şüuruna həmişə adekvat olmalıdır. 
Xüsusi refleksiya halında obraz ilə real insan arasında kəsgin fərq də ola bilər. Belə 
bir hal mənlik şüurunun sadə formaları üçün xüsusilə səciyyəvidir.

---

5. Şüur və kibernetika
 
Şüurla materiyanın münasibətini nəzərdən keçirərək şüurun 
materiyaya 
nəzərən ikinci, törəmə olub, onu əks etdirdiyini gördük. Lakin şüur materiyanı 
sadəcə əks etdirməyib, həm də ona əks tə"sir göstərir, hətta onu “yaratmaqla” 
yaradıcı xarakter daşıyır. Şüurun yaradıcı xarakterinə ən bariz misal bu ola bilər ki, 
şüuran köməyi ilə insanlar onun özünün yaranması və fəaliyyət mexanizmini 
öyrənmək əsasında insan beyninin fəaliyyatini modelləşdirir, onun bəzi 
funksiyalarını yerinə yetirən, insanın yalnız fiziki fəaliyyətini deyil, həm də 
intellektual faliyyətini həyata keçirən kibernetik maşınlar yaradır. Öz
-özünü 
tənzimləyən mürəkkəb dinamik sistemlər haqqında elm olan kibernetikanın 
nailiyyətləri əsasında yaradılan həmin maşınların köməyi ilə mürəkkəb və sürətli 
riyazi hesablamalar aparılır, bir dildən başqasına tərcümələr edilir, şer yazılır, 
gələcək hadisələr proqnozlaşdırılır, musiqi bəstələnir və s. Hazırda kibernetik 
maşınlar istehsalın, hətta mürəkkəb istehsal proseslərinin idarə olunmasında 
insanları əvəz edir. Avtomatik idarə sistemləri insan beyninin bir çox funksiyalarını 
bəzən, hətta insandan daha tez və dəqiq yerinə yetirir. Bununla əlaqədar olaraq 
belə bir sual meydana çrxır: düşünən maşın yaratmaq mümkündürmü? Bu suala 
cavab verməzdən əvvəl “maşın” anlayışının özünü dəqiqləşdirmək lazımdır. Maşın 
dedikdə, adətən müəyyən məqsədə doğru aparan hər hansı bir əməliyyatı icra 
etməyə qabil olan mexaniki sistem nəzərdə tutulur. Bu mənada həm insan, həm 
də canlı varlıqlar maşındır. Lakin maşına verilən bu tərif müvəffəqiyyətli sayıla 
bilməz, çünki bu halda avtomobili, qəmini və b. maşın saymaq olmaz, belə ki, bu 
sistemlərdə heç bir məqsədəuyğun fəaliyyət yoxdur. Müəyyən məqsədə doğru 
aparan fəaliyyəti maşınlar deyil, onları icad edən insanlar həyata keçirir. Düzdür, 
maşınla insanın ümümi cəhətləri də çoxdur. Hələ XVIII əsrdə fransız filosofu 
Lametri insanı mürəkkəb, öz
-
özünə qurulan saat mexanizminə oxşadırdı. Buxar 
maşını ixtira olundaqdan sonra insanı buxar maşını ilə, bizim zəmanədə isə insanı 
elektron - 
hesablayıcı maşınlarla eyniləşdirənlər də tapılır. Lakin maşınla insanın 

---

oxşarlığına mütləq məna vermək olmaz. İnsan yalnız sosial qanunlar əsasında 
yaşayır, o hətta ən yüksək təşəkküllü heyvanlardan fərqlənən sosial varlıqdır. 
İnsan orqanizmi maşına xas olan bir sıra funksiyalara malikdir. Bu baxımdan yer 
qazan adam
ın əlinin hərəkətila ekskavator təknəsinin hərəkəti arasında müəyyən 
oxşarlıq vardır. İnsan beyninin apardığı əməliyyatlar ilə kibernetik maşınların icra 
etdiyi əməliyyatlar arasında da az oxşarlıq yoxdur. Lakin hər iki halda maşın maşın 
olaraq qalır, onun
insanla oxşarlığı heç də onların eyniyyəti demək deyil. Maşın 
insan fəaliyyətinə xidmət edən, onun məqsəd və iradəsini reallaşdıran təbii 
materialdır. Bu və ya digər sistemlər yalnız insan əlində, həm də cəmiyyətlə 
əlaqədar olaraq maşın rolunda çıxış edə bilərlər. Bəs onda kibernetik maşınlar 
necə olsun? Axı kibernetik sistemlər nisbi müstəqil fəaliyyətə, hətta özlərini 
proqramlaşdırma qabiliyyətinə malikdir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, 
kibernetik maşınlarm yaradılması ilə insanla maşın arasındakı fə
rq aradan 
qalxmışdır.
Kibernetik maşın idarə olunan, daha dəqiq desək, qavrayışların və 
informasiyaların işlənməsi əsasında fəaliyyət göstərən, özünü idarə edən 
sistemdir. Belə maşınların fəaliyyətinin başlanğıc mərhələsini
xarici obyektlər 
haqqında maşına
nıüxtəlif yollarla ötürülən informasiyaların toplanması təşkil 
edir. 
İkinci mərhələni
sistemin idarə olunması proqramının yaradılması, 
sonuncu 
mərhələni
isə qəbul olunmuş idarəetmə proqramının reallaşdırılması təşkil edir. 
Akademik V.Trapeznikov göstərir ki, avtomatik idarəetmə sistemləri insanın bir 
sıra funksiyalarını yerinə yetirir, hətta bu sahədə insanı xeyli qabaqlaya bilir. Lakin 
bu fakta əsaslanaraq maşının insanı idarəetmə sistemindən tamamilə təcrid 
etməsi kimi başa düşmək səhv olardı. Maşın nə qədər sərbəst işləsə də, o, 
müstəqil və ya dolayı yolla insanla bağlıdır. İnsan burada da qəti qərar qəbul edən 
komandir vəzifəsini yerinə yelirir. 
Maşın üçün proqramı məhz insan tutur. Maşın 
elə bir sistemdir ki, apardığı əməliyyatlar onun özü üçün heç bir bioloji və ya sosial 
məna kesb etmir. Buna əsaslanaraq demək olar ki, idaretmə funksiyalarını özü
-

---

özlüyündə maşın deyil, onu yaradan və proqramlaşdıran insan həyata keçirir. 
Kibernetik maşına emosiya, intuisiya, təxəyyül, fantaziya yaddır. Onda məhəbbət,
nifrət təhqir və digər bu kimi hisslər yoxdur və ola da bilməz. Maşın əslində insan 
təfəkkürünün yalnız məntiqi aspektini yenidən hasil edir. Halbuki real insan 
təfəkkürü məntiqi elementlə yanaşı, emosional, intuitiv, hissi
-
obrazlı, iradə və 
digər elementlərə də malikdir. Bütün bunlar mürəkkəb idrak məsələlərinin 
həllində kibernetik qurğuların imkanlarının məhdudluğuna dəlalət edir. Doğrudur, 
maşın bu və ya başqa sahədə müəyyən proqram üzrə məsələnin daha optimal 
həllini tapa bilər. Lakin bunu o, şüurlu surətdə deyil, “sınaqlar və səhvlər” metodu 
ilə edir. Lakin elə məsələlər vardır ki, onlar çoxlu sayda həlləri fərz edir və optimal 
həllə çatanadək nə qədər vaxt tələb olunduğu məlum olmur. Məsələn, şahmat 
üzrə keçmiş dünya çempionu M. Botvinnik aydınlaşdırmışdır ki, şahmat oynayan 
kibernetik maşına o qədər variantları yoxlamaq lazım gəlir ki, o artıq ikinci 
gedişdən sonra seytnot vəziyyətinə düşür. Ağ fiqurların şah və topu ilə qara 
fiqurların şah və topuna qarşı on gedişi fərz edən məsələnin həlli üçün üç 
k
vadrilyon əməliyyat tələb olunur. Bu hətta ən mükəmməl maşınlar üçün 
mümkün deyildir. Təcrübəli şahmatçı isə bu məsələni xeyli sür'ətlə həll edir, zira o, 
bütün variantları deyil, ancaq onlardan məqsədə sürətlə aparan bə"zilərini 
sınaqdan keçirir. Bu, onu da göstərir ki, heç bir kibernetik maşın insan beynini 
bütünlüklə əvəz edə bilməz və belə maşın yaratmaq qeyri
-mümkündür, çünki 
insan beyninin fəaliyyəti uzun təkamülün nəticəsi, ictimai inkişafın, mədəniyyətin 
məhsulu olub, sosial həyatla bağlıdır. Maşında isə ancaq mexaniki və fiziki, qismən 
də kimyəvi hərəkət baş verir, sosial hərəkətə keçmək üçün bioloji hərəkətdən 
keçmək lazımdır. Maşın isə cansızdır, onda bioloji və sosial hərəkət yoxdur.