O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Ahm ad Yugnakiy. Hibatul haqoyiq. («Haqiqatlar sovg'asi»). Qadimiy hikmatlar.
Toshkent, 1987, 422-bet.
2 Burhoniddin Marg'inoniy 1123-yilda Marg'ilonda tavallud topgan. Boshlang‘ich
m a ’lum otni o ‘z ona shahrida olgan. Rishton, Marg‘ilon, Buxoro va Samarqand
shaharlarida oliy diniy ta’lim olgan. Qur’o n i Karimni yoddan bilgan. Fiqh,
hadis ilmlarini har tom onlam a o ‘rgangan. M usulm on qonunshunosligining yirik
nazariyotchisi darajasiga ko‘tarilgan. M usulm on qonunshunosligiga oid bir necha
asarlar yaratgan. U ning butun islom olam iga mashhur b o ‘lgan «Hidoya» asari
1178-yili Samarqandda yozilgan. Ushbu asar fors, ingliz, rus tillariga tarjima
qilingan. Asar 1994-yilda o ‘zbek tiliga qayta nashr etildi. Buyuk fiqhshunos olim
1197-yilda vafot etgan.
183

---

maslik, haromdan hazar qilish, insof va diyonat, mehr-oqibat 
kabi insoniy fazilatlarga ega bo‘lishga da’vat etdi.
Burhoniddin Marg‘inoniy inson har qadamda ro‘baro‘ kela- 
digan dolzarb hayotiy muammolar, jumladan, oilaviy va ijti­
moiy munosabatlar, mulkchilik, savdo-sotiq, jinoyat va jazo, 
burch va mas’uliyatga taalluqli muammolami islom axloqi va 
huquqi mezonlari nuqtayi nazaridan hal etib berdi. 0 ‘zining 
«Nikoh kitobi»da yoshlar tarbiyasida milliy urf-odatlaming ahami- 
yati haqida to'xtalib, qadimgi milliy an’analarimizdan biri bo‘lgan 
nikoh bo‘lg‘usi kelinning moddiy manfaatlarining kafolatlani- 
shiga e’tiborni qaratish zarur, degan g‘oyani ilgari surdi. Bun­
day oddiy kafolat bo‘lishi uchun kuyov kelinga mahr tayin- 
lashi lozim. Boshqacha aytganda, kuyov kelinning o‘z ko‘chmas 
mulkiga ega bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan barcha shart-sharoit- 
larni yaratishi lozim. Ushbu mulkka kelindan boshqa hech kim 
egalik qilolmaydi. 0 ‘z navbatida xuddi o'sha mulk oilaviy hayotga 
endigina qadam qo‘yayotgan yosh ayolning iqtisodiy manfaat­
larini himoya qilishga qaratilgan edi.
Burhoniddin Marg‘inoniyning fikriga ko‘ra, jamiyatning negizi 
ham, inson ruhiy-ma’naviy olamining beshigi ham oiladir. Shu­
ning uchun ham o‘rta asrning mashhur fiqhshunos olimi oilani 
har tomonlama mustahkamlashga zamonasining hukmdorlarini, 
butun ilm ahlining e’tiborini qaratadi. Oilani mustahkamlashga 
qaratilgan bir qator qoidalar ishlab chiqadi va uni shariat 
qonunlari orqali rasmiylashtiradi. Chunonehi, Burhoniddin 
Marg‘inoniy tomonidan ishlab chiqilgan kelinga mahr tayinla- 
nishi haqidagi shariat qonuni bir tomondan yosh kelinning o‘z 
mulkiga ega bo'lishi uchun, uning insoniy qadr-qimmatini o‘miga 
qo‘yish uchun huquqiy asos yaratishga qaratilgan bo‘lsa, ik­
kinchi tomondan ushbu jarayon oldi-sotdiga aylanib ketmasligi 
uchun mahrning miqdori ham belgilab berildi. Chunonehi, 
mahming eng kam miqdori o‘n dirham qilib belgilandi.
Burhoniddin Marg‘inoniyning e’tirof etishicha, oila qurayot- 
gan kuyov va uning ota-onalari ham bir talay majburiyatlarni 
o‘z zimmalariga olishlari zarur. Chunonehi, kelin tushgan xo- 
nadonda uning normal yashashi uchun shart-sharoit yaratilishi, 
xususan, baholi-qudrat jihozlangan uy yoki alohida xona bo‘lishi
184

---

darkor. Ko‘rinib turibdiki, marg‘ilonlik fiqhshunos alloma o‘rta 
asr sharoitidayoq inson turmush tarzi, xulq-atvori, xatti-hara- 
katida qonun talablariga rioya qilishga da’vat etdi. Inson sha’ni, 
qadr-qimmatini qonun yordamida himoya qilishga urindi. Inson­
ning buyuk qadriyat ekanligini isbotlashga harakat qildi. 0 ‘zining 
butun ongli umrini ana shunday oliy qadriyatga safarbar qildi.
Burhoniddin Marg‘inoniy inson m a’naviyatiga doimiy ozuqa 
be rib turadigan qudrat — ilm va m a’rifatdir, deb tushuntirdi. 
Shuning uchun ham jam iyat m a ’naviy kam oloti uchun 
mas’uliyatni ilm ahliga yukladi. 0 ‘zining ilmiy-intellektual salo- 
hiyatini xayrli, xususan, odamlar orasida do‘st-u birodarlikni 
targ‘ibot qilish, ma’rifat tarqatish ishlariga baxshida etgan olim- 
u fozillarni ulug‘ladi. Kishilarga m a’rifat tarqatish ishlariga sarf- 
lanmagan bilim yoki ilm ahlining ishini buzg‘unchilik deb 
baholadi. Shuning uchun ham marg‘ilonlik fiqhshunos alloma 
nafaqat olim-u fuzalolar, balki oddiy fuqarolar orasida ham 
cheksiz hurmat-izzatga sazovor bo‘ldi. Odamlar Marg‘inoniyni 
«Hidoya yo‘lining sarboni» deb atay boshladilar. Musulmon 
olamida esa u «Burhoniddin val milla», ya’ni «din va millatning 
hujjati» degan yuksak e’tirofga sazovor bo‘ldi‘.
0 ‘rta asr musulmon falsafasi, xususan, inson haqidagi fikr- 
muIoMbzalar xazinasini yangi dalillar bilan to ‘ldirishda Sharq 
adabiyotining mashhur namoyandasi Farididdin Attorning2 ham 
xizmatlari salmoqli bo‘ldi.
Farididdin Attor o‘zining asarlarida (xususan, «Javharuz zot» 
asarida) olamning bir butun yagona vujud ekanligini isbotlashga 
harakat qildi. Uning ta’kidlashicha, o‘sha bir butun olam borlig‘i