O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Ф илософия. Часть первая. История ф илософ и и. М ., 1999,
44—46-betiar.
2 Qarang: Краткая история ф илософии. М ., 1996, 79-bet.
25

---

maqsadda, hukm dor hammaga bir xil talab qo‘ygan qonun va 
adolat imkoniyatlaridan foydalanishi darkor. M ansabdorlarning 
o ‘zboshimchaliklariga chek qo‘yilishi kerak. Ana shunday yo‘l 
bilan osmon o ‘g‘li bilan xalq va davlat orasida majburiyat (shart- 
nom a), aloqa o ‘rnatiladi. Bunday shartnom aning bajarilishida, 
shubhasiz, hukm dor hal qiluvchi rol o ‘ynaydi.
M oizm ta ’limotiga ko‘ra, osmonning xohish-irodasi inson 
taqdirini, kelajagini belgilovchi omil emas. U faqat kishilarni 
bir-birlariga adovat, nafrat bilan emas, balki ularni do ‘st-u 
birodar, ham kor-u ham dard, xayrixoh b o ‘lishga, hurm at qi­
lishga chorlaydi. Odamlarning o‘zaro munosabatlarida ana shun­
day m unosabatlar shakllangandagina jam iyatda uyg‘unlashuv, 
barqarorlik sodir b o ‘ladi. M oistlar insonning bilish borasidagi 
faoliyatini takomillashtirishga harakat qildilar. Olamdagi hodisa va 
voqealarni o ‘rganishda, bilishning hissiy va aqliy shakllaridan 
oqilona foydalanish yo'llarini izladilar.
Shunday qilib, qadimgi Xitoy faylasuflari, insonning ruhiy- 
m a ’naviy qiyofasining shakllanish jarayonini, osm on va yer 
m unosabatlarining uyg‘unlashuvi chig‘irig‘idan o'tkazib tahlil 
qildilar.
Xullas, qadimgi H ind faylasuflari — inson ikki yirik qudrat: 
tan a bilan jonning uyushm asidan iboratligi, jo n tanani tark 
etib ruhga aylanib turishi, ruh esa o ‘lmasligi, u m a’lum vaqt 
o ‘tgach yana boshqa tanaga qaytib kirishi mumkinligini, tana 
bilan jo n biri ikkinchisi bilan bog‘liq b o ‘lib, biri ikkinchisiga 
ham isha ta ’sir o'tkazib borishi, odam zot tanasining shakli 
(jismi) uzoq davom etgan evolyutsion o ‘zgarishlarning natijasi 
ekanligini isbotlashga uringan bo‘lsa, qadimgi Xitoy faylasuf­
lari inson kundalik amaliy faoliyatini axloqiy norm alar yor- 
dam ida boshqarish mumkinligi, ayniqsa, kishidagi insoniy fa- 
zilatlaming shakllantirishda tarbiya, tartib-intizom muhim aham i­
yatga ega ekanligi, inson kam olotida tabiiy-ijtim oiy m uhit hal 
q ilu v ch i o m illig in i tu sh u n tirib b erish g a h a ra k a t qildilar. 
Shuningdek, inson axloqining ijtim oiy m aqom ini (statusini) 
yaratishga asos soldilar.
Qadimgi H ind va Xitoy faylasuflari, odam ni inson darajasiga 
ko ‘tarish jarayonini, asosan, aql im koniyatlaridan foydalanib 
tahlil qildilar. «Fikrlovchi mavjudot» — inson o ‘zining kundalik 
amaliy faoliyatidan aqlan qoniqmas ekan, turgan gapki, qolgan 
ishlaridan ham hech qachon qoniqish hosil qilmaydi. Aql im-
26

---

koniyatlariga asoslangan qadimgi Hind va Xitoy faylasuflari inson 
hayotining m a’no va m azm unini boyitish uchun fuqarolar 
tashvishlarini kamaytirish yo'llarini izladilar. Eng muhimi, farovon 
turm ush qurishni orzu qildilar. Ana shunday hayotni Ьаф о 
etishda, asosan, insonning o ‘zi mutasaddi ekanligini isbotlashga 
urindilar. Shuning uchun ham insonni buyuk qadriyat, deb e’lon 
qildilar.
Qadimgi Hind va Xitoy faylasuflari farovon turm ushni ya- 
ratish uchun odam lar orasidagi m unosabatlarni o ‘zgartirish 
zarurligini alohida ta ’kidladilar. O 'sha munosabatlarga gumanistik 
m azm un ato qildilar. Eng muhimi insonning o'zini o ‘zgartirish, 
uning ruhiy-m a’naviy olamini takomillashtirishga e’tibom i qarat- 
dilar.