O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Tarixchilarning guvohlik berishlaricha, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo,
Zarafshon daryosining yuqori qismidagi Panch viloyati qadimda Sug‘d mamlakati
deyilgan. Bu o ‘lkalarda yashovchi xalqlami sug'd deb atash eramizdan awalgi
XII—XI asrlardan boshlangan. Eramizning VIII—IX asrlariga kelib ular o'zbek va
tojik xalqlari tarkibiga singib ketgan. M ilodning V -V III asrlarida sug‘dlar, Qang
davlati va Buyuk turk xoqonligi davrlarida nisbatan siyosiy mustaqillikka erishgan.
Ularning dastlab Kesh, keyinchalik Samarqand markaziy hokimiyati atrofida
birlashgan davlati b o ig a n (Qarang: Qayum ov A., Is’hoqov М ., O taxo‘jayev
A., Sodiqov Q. Qadimgi yozma yodgorliklar. Toshkent, 2000, 33—34-betlar).
2 Miloddan aw algi birinchi ming yillik davomida shakllangan oramiy yozuvi,
sug‘d yozuvini vujudga kelishi uchun asos b o‘lgan. M iloddan aw algi IV—III
asrlarda xorazmiy, parfiyoniy, baxtariy yozuvlari bilan bir qatorda sug‘d yozuvini
ham shakllanganligini inobatga olsak, «Qilmishlarimizning sabablari va oqibatlari»
sutrasi eramizdan aw algi IV—III asrlardan so ‘ng bitilgan deyish mumkin.
41

---

qo‘lida qancha odamlar tobe, birov umrzoq, boshqa kimsa o ‘lim 
topadi ona qornidayoq...»1
K o'rinib turibdiki, inson taqdiri turli-tum an b o ‘lganidek, 
uning qilmishlarining sabablari ham turlicha bo‘ladi. Xuddi shu­
ning uchun ham inson bugungi taqdirining sabablari ni uning 
o'tm ishdagi xatti-harakatidan, bir ibora bilan aytganda, uning 
o'zidan izlashi zarur.
Sug‘dlaming buyuk madaniy yodgorligida ta ’kidlanishicha, in­
sonning bugungi taqdiri o ‘tmishda qilgan ishlariga berilgan mu- 
kofot yoki jazodir. Insonning taqdiri qayta tug‘ilishi (sajara) 
natijasidir. 0 ‘tmishda qilgan yaxshi ishlariga qarab inson jamiyatda 
martabasi ulug‘, hurm at-e’tiborli, boy-badavlat, shod-u xurram 
bo‘lib tug‘iladi. Inson o ‘z nafsi qabohatlaridan qutilsa, qilgan 
yaxshi ishlari vosita bo‘lib, qayta tug'ilganda Budda bo‘lib tug‘iladi. 
Ko‘rinib turibdiki, qadimgi Sug‘d yozma merosi «Qilmishlari- 
mizning sabablari va oqibatlari» sutrasida inson o ‘ziga berilgan 
bugungi hayoti davomida faqat ezgu ishlar qilib, o ‘zining ruhini 
va tanini turli noxushliklardan tozalashi zarur. «Qilmishlarimiz- 
ning sabablari va oqibatlari» kitobi umuminsoniy qadriyatlarni 
ulug‘lovchi yuksak va teran g‘oyalar targ‘ibotiga qaratilgan edi.
Shunday qilib, Eron va Turonda qadimgi zamonda keng 
tarqalgan zardushtiylik (eram izdan aw algi V II—VI asrlar), 
moniylik (eramizning III—IV asrlari), mazdakiylik (eramizning 
V—VI asrlari) ta ’limotlarida, shuningdek, qadimgi Sug‘d pand- 
nomasida (sutrasida) inson to ‘g‘risida fikr-mulohazalar ko‘p edi. 
Ushbu ta ’limotlar Yaqin va 0 ‘rta Sharq xalqlari azaldan, inson 
kamoloti, ayniqsa, uning m a’naviy-axloqiy pokligi, im on-e’tiqodi 
bilan amaliy faoliyatining mushtarakligiga e’tiborni qaratganli- 
gidan dalolat beradi. Ushbu ta ’limotlarda ona Vatanga muhabbat, 
kattalarga hurm at, kichikka g‘am xo‘rlik, ayniqsa, yoshlar tar- 
biyasida kattalarning shaxsiy o ‘rnak ko‘rsatishi kabi insonparvar­
lik g‘oyalari olg'a suriladi. Odamlami ezgulikka, yaxshilikka undadi, 
tinchlik, osoyishtalik, halol m ehnat har tom onlam a ulugMandi. 
Bu esa o ‘z navbatida zardushtiylik, moniylik, mazdakiylik 
ta ’limotlari qadimgi Eron va Turon jahon sivilizatsiyasining yirik 
markazlaridan biri ekanligidan dalolat beradi.