O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Sulaymonova F. Shrarq va G ‘arb. Toshkent, 1997, 32—34-betlar.
44

---

joylashgan, Janubiy Italiyaning Eley shahri nom i bilan ataluv- 
chi «Eley falsafa maktabi» (yoki «Eleat falsafa maktabi») nam o­
yandalari Ksenofon, Parm enid, Zenonlar ham munosib hissa 
qo‘shdilar.
Eley falsafa m aktabining asoschilaridan biri, shoir Kseno­
fon Kolofoniy (taxm inan eram izdan aw algi 565—470-y.) olam 
va odamning paydo bo'lishi, rivojlanishi to ‘g‘risidagi G om er 
va Gesiodning mifologik, diniy qarashlarini tanqid qilib, xu- 
dolar odamlarni faqat o‘zlariga o ‘xshatib yaratdilar, degan fikrni 
bayon qilgan b o ‘lsa, Parm enid (taxm inan eram izdan avalgi 
540—470-y.) inson olam ni bilishga qodir ekanligi haqida 
to ‘xtalib, insonning his-tuyg‘ulari olam to ‘g‘risida aniq m a’lumot 
bera olmaydi, degan g'oyani olg‘a suradi. U his-tuyg‘ular orqali 
olingan bilimlarga ishonmaydi va katta e’tiborni aqlning roliga 
qaratadi. Parmenidning shogirdlaridan biri eleylik Zenon ham 
(taxminan eramizdan awalgi 460-yilda tug‘ilgan) bilishda aql­
ning roliga asosiy e ’tiborni qaratadi. Shunday qilib, Eley falsafa 
maktabining namoyandalari olamni bilishda hissiylik va aqliylik 
orasidagi o ‘zaro aloqadorlikni tan olmadilar.
Eley falsafa maktabi ta ’sirida shakllangan sofistlarning (Pro- 
tagor, Gorgiy va boshqalar) falsafly qarashlarida ham odam 
bilan olam, ayniqsa, inson va uning ongi orasidagi aloqadorlik 
muammolariga bag‘ishlangan fikr-m ulohazalar asosiy o ‘rinni 
egalladi1.
Sofistlarning (donishmandlik o ‘qituvchilari) tushuntirishlaricha, 
inson o ‘zini o ‘rab turgan olamdagi jamiki hodisalarga, vo­
qealarga tanqidiy nigoh bilan boqm og‘i, olam to ‘g‘risidagi fikr- 
mulohazalarini takror-takror tekshirib turmog‘i darkor. Boshqacha 
aytganda, tanqidsiz, yuzaki qabul qilingan tasdiq, har qanday 
e ’tiqod, har qanday ishonch mustahkamligini vaqti-vaqti bilan 
tekshirib turm oq zarur. Sofistlar inson ongida asossiz, yuzaki 
shakllangan tasawurlarga qarshi qattiq kurash olib boradilar. 
Faqat chinakamiga isbotlangan, har tom onlam a asoslangan dalil- 
lar zaminida shakllangan onggina yashashga haqli bo‘lishini qayta- 
qayta ta ’kidlaydilar.
Sofistlarning inson to ‘g‘risidagi fikr-mulohazalarining m ohi- 
yatini ilg‘ab olish uchun quyidagi uch holatni: birinchidan,