O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Лосев А.Ф. История античной эстетики. Софисты. Сократ. Платон. М., 1969.
45

---

insonning insoniyligini ifodalovchi eng m uhim xususiyatlar — 
yaxshilik, xayrixohlik, adolatpeshalik va hokazolar relyativizm va 
subyektivizm mavqeidan turib baholanganligini; ikkinchidan, 
inson borliqning har qanday shakliga ta ’sir o ‘tkarishga qodir, 
deb qaralganligini; uchinchidan, inson borlig‘ining o ‘ziga xos 
xususiyatlarining mavjudligining e’tiro f etilganligini hamisha ino- 
batga olish zarur.
M a’lumki, eramizdan awalgi V asrda Yunonistonning ko‘pgina 
shaharlarida demokratik tuzum qaror topgan edi. Insonning davlat 
yumushlarida ishtiroki orta borishi, undan chiroyli nutq irod 
qilish mahoratini uzluksiz takomillashtirishni, odamlarni ishon- 
tirish san’atini mustahkamlashni taqozo etar ed i1. Ana shunday 
sharoitda natur-falsafly muammolar o ‘rnini asta-sekin inson va 
uning m a’naviyati, xususan, ishontira bilish san’ati muam m o- 
lari egallay boshladi. Ishontirish m ahoratini shakllantirish, tabi- 
iyki, ko‘proq bilimga ega bo‘lishni, insondan o‘zini chuqurroq 
bilishni talab etardi. Inson hayotini boshqarib turgan ongning 
o ‘zini bilish kun tartibiga qo‘yildi. Boshqacha aytganimizda, inson 
o ‘zini-o‘zi bilishi dolzarbligi bilan birinchi o ‘ringa chiqib oldi.
Sofistlarning ko'zga ko‘ringan namoyandalaridan biri Pro- 
tagor (eramizdan awalgi 481—411-y.) falsafly tafakkur tarixida 
birinchilardan bo ‘lib, inson olamdagi jamiki mavjudotlaming 
asosiy m ezonidir, degan fikrni bayon qildi. Uning e’tiro f 
etishicha, «inson hamma narsalarning o ‘lchovidir: mavjud bo‘lib 
turganlar uchun mavjuddir, mavjud em aslar uchun mavjud 
emasdir»2. Inson uchun yoqimli bo‘lgan narsalarning hammasi 
yaxshi, nimaki unga azob-uqubat olib kelsa yomondir. Yaxshilik 
va yomonlikni baholovchi mezon alohida olingan individdir. Xuddi 
shuning uchun ham sofistlar bilish to ‘g‘risidagi fikr-muloha- 
zalarining asosiga yakka kishini (individni) qo‘yishadi. Yakka. kishi- 
ning (individning) o ‘ziga xos fazilatlari, xislatlarini o‘rganishni
— bilishning subyekti, deb e’lon qilishadi.
Qadimgi Yunon falsafasida inson borlig‘i haqidagi fikr-mu- 
lohazalar ummonida Sokrat (Suqrot)ning (eramizdan awalgi 
469—399-y.) ulushi beqiyosdir. Sokrat inson m uam m osini 
o ‘rganish falsafaning asosiy masalasi ekanligini e ’tiro f etishi 
bilan o ‘z zamondoshlarining falsafly qarashlaridan ancha ilgari-