O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Skirbekk G., Gile N. Falsafa tarixi. Toshkent, 2002, 25-bet.
43

---

donishmandlik zardushtiylik ta ’limotidagi mangu avliyolar (Ame- 
sha-Spenta)ning o ‘zi edi. Geraklitning fikriga ko‘ra, yaxshilik, 
haqqoniylik, diyonat kabi fazilatlar inson o ‘lgandan so‘ng ham 
osmonda mangu yashayveradi. Olijanob, botir odamlarning ruhi 
osm on-u falakning eng baland cho‘qqisiga ko‘tariladi.
Geraklit zardushtiylik ta ’limoti ta ’sirida insonning vafotidan 
keyingi taqdiri haqidagi nazariyani ishlab chiqdi. Bunday nazari- 
yaning yaratilishi qadimgi yunon falsafasi uchun mutlaqo yangi 
kashfiyot edi2.
Milet falsafa maktabi namoyandalari Fales, Anaksimandr, 
Anaksimen va Geraklit Efesskiylaming olamning tuzilishi, odam ­
ning vujudga kelishi to ‘g‘risidagi fikr-mulohazalarini har to ­
monlama rivojlantirgan abderlik faylasuf Demokritning (eramizdan 
aw algi 460—370-y.) fikriga muvofiq, jon inson tanasini ha- 
rakatga keltiruvchi manba bo‘lib, u atom lardan tashkil topgan. 
Tana o ‘lishi bilan jon ham o ‘ladi. Chunki olamda tanadan 
tashqarida yashaydigan jo n yo‘q. 0 ‘lim esa atomlarning o ‘zaro 
to ‘qnashuvlari oqibatida sodir b o ig an parchalanishning oqiba- 
tidir. Uning tushuntirishicha, odam deb ataluvchi jonli mavju­
dot hamisha tabiatga taqlid qilib yashaydi. Tabiatdagi go‘zallik 
ta ’sirida rassomlik vujudga keldi. 0 ‘rgimchak to ‘qigan to ‘rdan 
to ‘qimachilikni, asalaridan imorat qurishni, bulbuldan musiqa- 
ni o ‘rgandi. Inson moddiy olamning ta ’sirida o ‘zining sezgilari 
yordamida his qiladi. U olamdagi turli hodisalarni, voqealarni 
bilishda hissiyot bilan tafakkur, aql-farosatning o ‘zaro aloqador- 
likda faoliyat ko‘rsatishi lozimligini dalillashga urindi.
Demokritning fikriga asosan, odamning boshqa tirik mavju- 
dotlardan farq qiladigan eng muhim xususiyati nutqidir. Nutq 
esa odamga ko‘rsatilgan xudoning karomati emas, balki o ‘sha 
tirik mavjudotlarning olam bilan bo'lgan o‘zaro aloqalari, amaliy 
faoliyatlari tufayli vujudga kelgan. Odamlar o ‘zlarining yashash 
sharoitini o ‘zgartirib turishlari, ularning sovuqdan saqlanish, 
oziq-ovqat qidirib topishning yangi uslublarini izlab topishga 
majbur qildi. Ana shunday munosabatlar doirasida odam asta- 
sekin inson sifatida shakllanib bordi.
Inson to ‘g ‘risidagi dastlabki fikrlar taraqqiyotiga eramizdan 
awalgi VI—V asrlarda «Buyuk Yunoniston»ning g‘arbiy hududida