Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi
Yüklə 8,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
tasvirlangan
va badiiy idrok etiigan narsa farqlanishi kerak» degan qarashdan kelib chiqqan holda birinchisini «mavzu», ikkinchisini «problema» deb atay- miz. Holbuki, bu yo‘sin farqlashimizda muayyan shartlilik bor: «problema» bilan «mavzu» bir narsaning ikki tomoni, ularni farqlashimiz esa o'rganishni osonlashtirish uchun, xolos. Zero, bir tomoni, hayot materiali problemaga mu- vofiq tanlansa, ikkinchi tomoni, problema o‘sha materialda- gina namoyon bo'ladi va uning asosida badiiy idrok etiladi. Haqiqatda «problema» bilan «mavzu» birligi badiiy asar 151 www.ziyouz.com kutubxonasi mazmunining bitta qirrasi - tematik asosni tashkil qiladi. Shu o'rinda yana bir narsaga aniqlik kiritib o'tish zarur. Gap shundaki, «hayot materiali taniab olinadi» deyishimiz- da ham muayyan shartlilik bor. Negaki, problemani badi- iy idrok etish uchun hayot materiali har doim ham asliga monand olinmaydi, bu ko'proq realistik yo‘nalishdagi ada- biyotga xos. Hayotda mavjud bo'lmagan - ijodkor xayoloti mahsuli bo'lmish holat yo voqea tasviri orqali ham prob lema badiiy idrok etilishi mumkinki, adabiyotda bunday asarlar ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Jumladan, yuqorida misol tariqasida keitirilgan masalda tasvirlangan «Tosh- baqa bilan Quyon bahsi» hayotiy emas, u ijodkor to- monidan muayyan hayotiy holat mohiyatini ochish uchun yaratilgan badiiy modeldir. Shunga o'xshash, o'zini qiyna- gan muammolar idroki va ifodasi uchun, masalan, J.Svift «Gulliverning sayohatlari»da hikoya qilgan voqealar yo- xud F.Kafka «Evrilish»da tasvirlagan holat ham mohiyatan badiiy modeldir. Xuddi shu gapni Fitratning «Qiyomat», N.Eshonqulning «Maymun yetaklagan odam», U.Ham- damning «Bir piyola suv», I.Sultonning «Qismat» hiko- yalari, O.Muxtorning «Ffu», A.A’zamning «Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar» romanlari va yana juda ko‘p asarlarga nisbatan ham aytish mumkin. Albatta, bularning hammasi- da andoza hayotdan olingan, ya’ni hayot-voqelik modelni yaratish uchun material bo'lib xizmat qiladi. Faqat har bir konkret modelda «aks ettirish» va «ijodiy qayta yaratish» amallarining nisbati turlichadir. Asarda tasvirlangan badiiy reallik voqelikning ijodkor tomonidan ko‘rilgan, ideal asosida g'oyaviy-hissiy baho- langan va muayyan mazmunni ifodalashga mos tarzda ijodiy qayta ishlangan aksidir. Ya’ni badiiy asarda voqelik quruqqina «aks ettiril»maydi, unga muallifning g‘oyaviy-his- siy bahosi ham qo‘shiladi (hatto muallif o‘ta «obyektiv» bo'lishga intilganida ham, uning nuqtayi nazaridan ko'ril- gan va taqdim etilgan badiiy voqelikda ijodkor subyekti 152 www.ziyouz.com kutubxonasi akslanaveradi). Yuqorida probíemaning o‘zida g‘oya kurtak holida mavjud boMishini aytdik. Demakki, hayot materialini tanlashdan boshlab uning qanday umumlashtirilishi, badi- iy voqelikda obrazlarni iyerarxik tartibda joylashtírish, ular- ning qiyofasini chizish, fe’l-xo‘yini ta’riflash, xatti-harakat- lari va ruhiyaíini tasviríash - barida muallif subyekti, u ifodalamoqchi bo'lgan g'oyaning ta’siri sezilib turadi. Ayni shu narsa asarning o'quvchi tomonidan qabul qilinishini boshqaradi, o'quvchini asarni muallif istagandek tushu- nishga yo‘naltiradi. Shu bois muallifning o‘zi tasvirlayotgan voqea-hodisalarga g'oyaviy-hissiy munosabati, obrazlar sistemasida o‘z ifodasini topuvchi problemani anglashi va baholashi tendensiya deb yuriíiladi. Zero, «tendensiya» lo- tincha so‘z bo'lib, terminga uning «yo‘naltirmoq» ma’nosi asos bo'lgan. Yuqoridagilardan ayon bo‘lyaptiki, tendensiya asar problematikasidan kelib chiqib taniangan hayot materi- ali talqinini muallif ko'zlagan g'oyaviy-badiiy maqsadga yo'naltirgan holda badiiy g'oyaga aylantirar ekan. Ya’ni asarda qo‘yilgan probíemaning qalamga olingan hayot materiali asosida idrok etilishi va baholanishidan Yüklə 8,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|