Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

badiiy
g ‘oya
(kengroq olsak, 
badiiy konsepsiya)
o‘sib chiqa- 
di. Xuddi problema bilan mavzu birligi badiiy asar maz- 
munining 
tematik asosi
bo'lgani kabi, tendensiya bilan 
g'oya birligi uning 
g'oyaviy asosini
tashkil qiladi. Shun- 
ga ko‘ra, badiiy asar mazmuni g'oyaviy-tematik butunlik 
bo'lib, u haqda so‘z borganda har ikki tomon nazarda tu- 
tilishi lozim. Bu esa, tabiiyki, oson ish emas, asarni maz- 
kur talabga tola amal qilgan holda tushunish inson im- 
konidan tashqaridadir.
Yuqorida badiiy asar mazmuni g'oyaviy mazmundan- 
gina iborat emas dedik. Negaki, g‘oyaviy mazmun de- 
ganda asarda tasvirlangan badiiy voqelikka muallifning 
g‘oyaviy-hissiy munosabati asosida kelib chiqadigan maz­
mun tushuniladi. Holbuki, asarda so‘z bilan tasvirlangan
153
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

badiiy voqelik o'quvchi tasavvurida gavdalanar ekan, u 
muayyan darajada obyektivlashadi. Shunday ekan, endi 
o'quvchi o‘sha voqelikka muayyan g'oyaviy-hissiy muno- 
sabatda bo'lishi va shu asosda o'zining mazmunini shakl- 
lantirishi mumkin. Shuni nazarda tutgan holda adabiyot- 
shunoslikda ba’zan 
«subyektiv g ‘oya»
va 
«obyektiv g'oya»
tushunchalari farqlanadi ham. Bunda asarda muallif talqi- 
nidan kelib chiquvchi g'oyaga subyektiv, unda tasvirlangan 
voqelik mohiyatidan kelib chiquvchi g'oyaga esa obyektiv 
sifati beriladi. Biroq bunday farqlash ilmiy jihatdan asos- 
li emas. Chunki, garchi «obyektiv g‘oya» deb atalsa-da, 
haqiqatda u o'quvchining tasavvurida obyektivlashgan ba­
diiy voqelikka g‘oyaviy-hissiy munosabati asosida voqela- 
nadi, ya’ni u ham, aslida, subyektivdir.
Aytilganlar mazmunning shaklga ta’siri, uning shakl- 
ni belgiiashini yorqin namoyish etadi. Zero, birinchidan, 
asarda tasvirlash va badiiy idrok uchun tanlab olinayotgan 
hayof materiali ixtiyoriy (spontan) bo'lmay, qo'yügan prob- 
lemani badiiy idrok etish uchun eng optimal imkoniyat bera 
oladigan bo'lishi lozim; ikkinchidan, obrazlar sistemasi, 
unda har bir obrazning tutgan mavqeyi, konflikt turi, janr, 
kompozitsion qurilish - bular hammasi problema va ten- 
densiya talabidan kelib chiqadi.
Shu 
0
‘rinda masalaning yana bir jihatiga e’tiborni tor- 
tamiz: badiiy asardagi shakl komponentlarining har biri 
mazmun komponentlaridan konkret bittasi bilan bevosi- 
ta bog'lanadi. Deylik, mavzu badiiy tadqiq uchun olingan 
hayot materiali sifatida ayni materialni uyushtirib beruvchi 
syujet bilan uzviy bog‘iiq, ikkisi - bamisoli et bilan suyak. 
Muallifni o'ylatgan problema ko'proq asardagi konfliktlarda 
o‘z ifodasini topsa, uning g'oyaviy-hissiy bahosi kompozit- 
siyaning muhim unsuri bo'lmish obrazlar tizimida bo‘rtib 
ko‘zga tashlanadi. Nihoyat, asardagi badiiy hukm - badiiy 
konsepsiyaning tashkillanishi va ifodalanishida kompozit- 
siya hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
154
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Badiiy asar mazmuni ko‘p qatlamli hodisa bolib, ulardan 
ikkitasi - aktual va tub estetik qatlamlar universal xarakter- 
ga ega. Aktual qatlam deyilganda asarning ijtimoiy-siyosiy 
mohiyati tushuniladiki, u bevosita asar yaratilgan davrning 
ijtimoiy-siyosiy maqsadlariga qaratilgan bo'ladi. Ijodkor 
muayyan bir davr kishisi, u zamonasining muammolaridan 
forig1 bo'lolmaydi, atrofida yuz berayotgan hodisalarga 
o'zining g'oyaviy-hissiy munosabatini bildiradi - asarida ij- 
timoiy, siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy g'oyalarni oldinga suradi, 
asari bilan zamonasiga muayyan ta’siro'tkazish maqsadini 
ko'zlaydi. Biroq mazmunning aktual qatiami uni aktual et- 
gan ijtimoiy-tarixiy asoslarning yo'qolishi barobari yo‘qolib 
boradi - endi asarning boshqa qatlamlari aktuallashadi. 
Shu bois ham konkret badiiy asarning turli davr o'quvchilari 
tomonidan turiicha tushunilishi mumkin bo'ladi. Zero, har 
bir davr asar mazmunining o‘zi uchun ahamiyatli qatiami- 
ni aktuallashtiradi. Masalan, A.Qodiriy « 0 ‘tkan kunlar» 
romanida o‘z davri ijtimoiy muammolariga (millat fojialari- 
ning ildizi, milliy ozodlik va taraqqiy masalalari) munosabat 
bildirib, shu davr uchun benihoya muhim g'oyalarni sing- 
dirishga intilgan edi. Keyinroq, 60-yillardan boshlab asar 
mazmunining bu qirrasi go‘yo silliqlanib ketdi-da, bosh­
qa qatiami (ota-ona orzusi, sevgi va vafo) aktuallashdi: u 
endi «ishqiy-maishiy román» olaroq tushunila boshlandi. 
80-yillarning oxirlariga kelib esa jamiyatimizda mohiyatan 
asar yaratilgan davrdagiga yaqin ijtimoiy-tarixiy vaziyat 
(milliy o‘zlikni anglash, istiqlol sog‘inchining kuchayishi) 
yuzaga keldi va shunga mos ijtimoiy kayfiyat ustuvorlik qila 
boshladiki, bu román yozilgan davridagi aktual mazmun­
ning qayta aktuallashuviga olib keldi.
Mazmunning tub estetik qatiami esa, aktual qatlamdan 
farqli olaroq, asar yaratilgan davrgagina qaratilgan emas
- u davr kontekstidan ayro holda ham tushunilaveradi. Bu- 
ning omili, ilgari aytilganidek, badiiy ijod onlarida san’atkor 
o‘z davridagina emas, katta VAQT qo'ynida yashashi bilan
155
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

izohianadi. Shu bois ham asarda mangu muammolar, man- 
gu qadriyatlar o‘z aksini, ifodasini topadi. Asarning umrbo- 
qiyligini ta’minlovchi jihat ham, aslida, shudir. Mali zamonlar 
o‘tar, lekin Qodiriy romani kelgusi aviodlarni ham hayratga 
solaveradi. Zero, unda mangu muammolar («otalar va bo- 
lalar» muammosi, «ma’rifat va jaholat», «ezgulik va yovuz- 
lik», «adolat va zulm» kabi) o‘lmas umuminsoniy qadriyatlar 
nuqtayi nazaridan badiiy tadqiq qilingan va baholangan.
Mazmunning mazkur ikki qatiami o‘zaro munosabatida- 
gi ayrim o'ziga xos jihatlarni nazardan qochirmaslik lozim. 
Odatda, mazmunning aktual qatiami yuzada bo'ladi. Zero, 
asar o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-ruhiy ehti- 
yojlariga «labbay!» deb javob bera olishi uchun shunday 
bo'lishi kerak ham. Biroq ayni hoi asar yaratilgan davr 
o‘quvchilarining tub estetik qatlamni ilg'ab olishlariga, uni 
munosib baholashlariga xalal berishi ehtimolini kuchayti- 
radi. Masalan, Murod Muhammad Do'stning «Lolazor» ro­
mani e’lon qilingan vaqtda o‘quvchi ommani ko'proq u yoki 
bu persona] ostida kim nazarda tutilayotgani, syujetdagi 
u yoki bu voqea jamiyatimizda yuz bergan qaysi voqea- 
ga boglanishi qiziqtirdi. Natijada o'quvchilarning aksariyati 
romanda hayotga odatlanilgandan o‘zgacha nazar tash- 
langani, ongimizda turg'unlashgan stereotiplarni barbod 
etaroq unda olam va odam mohiyati yangicha idrok eti- 
layotgani-yu o'ziga xos badiiy falsafa borligini fahmlayol- 
may, anglayolmay qoldi. Adabiyotimiz tarixida, xususan, 
so‘z va ijod erkinligi bo‘g‘ilgan shoYo davrida mazmunning 
aktual qatiami ijodkorning asl muddaosi - u ifodalamoqchi 
bo'lgan mazmunni pardalashga xizmat qilgan hollar ham 
uchraydi. Jumladan, Cho'lpon «Kecha» romanida Zebi 
syujet chizig'idagi voqeaiarni oldingi planga chiqaradiki, 
bu bilan shoYo tarbiyasini oigan o'quvchi omma kutgan 
«Oktyabr inqilobidan avval xotin-qizlarimiz huquqsiz edi» 
qabilidagi mazmun aktuallashadi. Ayni paytda, Miryoqub 
va Akbarali syujet chiziqlari orqali uyushtirilgan hayot ma-
156
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

teriali adibga yurtining taraqqiyot yolini teran tahiil qiiish 
va bu masaladagi o‘z qarashiarini «yo‘lin¡ qilib» ¡fodaiash 
imkonini beradi. Ya’ni rasmiy mafkura nuqtayi nazaridan 
maqbul aktual mazmun unga zid keiuvchi muallif qarash­
iarini «pardalab» aytishga imkon yaratadi.
Konkret badiiy asar mazmuniga ta’sir etuvchi muhim 
omülardan biri ijodkor dunyoqarashidir. Inson voqeiikni, 
unda yuz berayotgan hodisalarni o‘zining dunyoqarashi bi- 
ian bogliq holda ko'radi. Shunga ko‘ra, biz «real voqelik» 
deb aíayotgan narsa turii individlar ongida turlicha aksla- 
nadi va turlicha baholanadi, demakki, «haqiqat» tushun- 
chasi nisbiydir. Bir davrda yashagan bir necha ijodkorning 
bir xil mavzudagi asarida tamoman farqli g'oyalarning ¡I- 
gari surilishi, voqelik ularda turlicha bahoianishi mumkin 
va tabiiydir. Fikrimizni oydinlashtirish uchun tematik jihat- 
dan bir-biriga yaqin bolgan «Kecha» va «Qutlug1 qon» 
romanlariga bir qurgina qiyosiy nazar tashlash foydali. 
Har ikki román ham jamiyatning muayyan bosqichdagi ho- 
latidán «qoniqmaslik» yoxud unga nisbatan «isyon» nati- 
jasi o‘laroq yaratilgan. Deylik, sotsialistik ideallarga chin 
dildan ishongan Oybek ruhiyatiga 30-yillar voqeligi qattiq 
ta’sir qilgan: adib ongida ziddiyat va chigalliklar (idealiari- 
da shubhalanish) paydo bolganki, ularni hal qiiish uchun 
yaqin o'tmishni badiiy tadqiq etishga jazm qilgan. Biz Oy­
bek o'tmishni atayin rasmiy nuqtayi nazarga mos yaratgan 
degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz. Aksincha, adib o‘z ideali 
asosida koYilgan voqeiikni «Qutlug“ qon» badiiy voqeligida 
haqqoniy aks ettirgan, uning vositasida yurtining taraqqi­
yot yolini badiiy tadqiq etgan va shu asosda o'zining 
konsepsiyasini butlab oigan. Ya’ni yaqin o'tmishning ba­
diiy tadqiqi asosida Oybek o'sha oktyabrda tanlangan yo‘l 
fo‘g‘ri edi degan xulosaga kelganki, natijada ruhiyatidagi 
ziddiyat-u chigalliklar barham topgan. Yurtining o'tmishi- 
ga yigirma yil yuksakligidan nazar solgan Cholpon esa 
«Kecha» romanida yurtimizda oktyabr inqilobining amalga
.157
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oshishi ijtimoiy-tarixiy zaruriyat emas, balki davr taloto'pla- 
rining hosilasi ekanligini, xalqini chinakam saodatga eltishi 
mumkin bo'lgan yo‘l boshqa bolganligini o‘zi uchun yana 
bir karra tasdiqlab oldi-da, o‘zi anglagan haqiqatni yo‘!i bi­
lan o'quvchisiga yetkazishga intiidi.
Bundan anglashiladiki, chinakam ijtimoiy-shaxsiy ehtiyoj 
mahsuli sifatida dunyoga kelgan asar badiiy voqeligini real 
voqelikka zid deyishlik maqbul emas va haqiqatga xilofdir. 
Zero, bunday da’vo bilan chiqqan holda ijodkor yaratgan 
badiiy voqelikni real voqelikka emas, ko‘proq o'zimiz o‘z 
nuqtayi nazarimizdan va o‘zga ma’no asosida ko'rgan vo­
qelikka qiyoslagan bolib chiqamiz. Masalan, Cholpon va 
Oybek romanlarida yaratilgan badiiy voqelik bir-biridan kes- 
kin farqlanadi, biroq har ikki adib uchun ham o‘zi yaratgan 
badiiy voqelik real voqelikdan-da realroq, buni tan olmaslik 
ijod va fikr erkinligini tan olmaslikka olib keladi.
I.Sultonning «Adabiyot nazariyasi»da mazmun spet- 
sifikasi masalasiga alohida bob ajratilgani holda ushbu 
masalaning «adabiyotshunoslikda hanuz kam o'rganilgan 
problemalardan biri»1 bo'lib qolayotgani ham ta’kidlangan. 
Darhaqiqat, adabiyot nazariyasiga oid manbalarda masala 
umumiy tarzdagina yoritilib, uning o'ziga xos xususiyatlari 
ta’riflanmagan. I.Sulton mazmun spetsifikasiga maxsus 
to'xtalib, mazmunning beshta xususiyatini ajratadi: sal- 
moqdorlik, haqqoniylik, universallik, originallik, ta’sirdorlik. 
Ustozning mazkur xususiyatlar haqidagi fikr-mulohazalari, 
ularga bergan ta’riflariga, umuman, qo'shilish mumkin, bi­
roq bugungi kunimiz ularning mohiyati haqidagi tasavvurni 
muayyan darajada o'zgartirish, ta’riflarga tahrirlar kiritish 
zaruratini taqozo etishi ham ma’lum. Shuni nazarda tutib 
quyida olim ajratgan xususiyatlarning har biriga alohida 
to‘xtalish maqsadga muvofiq.
Badiiy asar