Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Ulug‘bek HAMDAM:
Umarali aka, nima deb o‘ylay-
siz, she’riyatimizda yuz berayotgan bu o‘zgarishlarning 
tub sabablarini qayerlardan izlamoq o‘rinli bo‘larkin? 
Hamma gap aylanib borib inson va davr munosabati-
ga taqalmasmikan? Axir, odamzod o‘zini o‘tga-cho‘qqa 
ursa ham, urmasa ham, baribir, o‘zi yashab turgan jami-
yat va zamonning bir parchasi ekanligini inkor etolmaydi. 
Shunday bo‘lgach, davr ta’siridan qochib qayga ham keta 
olardi? Ketganda nima bo‘lardi? Uni hech kim tushun-
may qolmaydimi?.. Axir bizning ma’naviy holimiz o‘zimiz 
yashayotgan muhitdan qabul qilib olgan shartli belgilar 
darajasi bilan o‘lchanmaydimi? Modomiki shunday ekan, 
biz ana shu belgilarga ko‘ra gapirmog‘imiz shart emas-
mi? Yo‘qsa, begona yurtga kelib qolib, hech
 
kim tushun-
maydigan tilida nimalarnidir anglatishga behuda urina-
yotgan sho‘rlik sayyoh holiga tushmaymizmi? Belgilarga 
ko‘ra gapirish degani o‘zing yashayotgan davr tabiatini, 
tartib-intizomini tan olish deganimi? Uzoqqa bormay-
lik-da, 60-yillarda o‘z she’rlari bilan sobiq Ittifoqda keng 
shuhrat qozongan Y. Yevtushenkodan bir misol olaylik. U 
yozadi:
Bugungi qahramon –
u
o‘zgardi.
Xuddi asr yanglig‘ murakkablashdi.
Hozir qahramon – faylasuf va ijodkor,
Aslo qilichbozlardan emas,
balki payg‘ambarlardan.
O‘gitlarni anglash davri – bu,
Yuzaki romantikaning kuni esa bitdi.
(tarjima bizniki)
Bundan bir necha o‘n yillar burun yozilgan she’rda 
«yuzaki romantikaning kuni bitganligi-yu o‘gitlarni ang-
lash davri boshlanganidan, kunning qahramoni o‘zgar-
ganidan» bahs qilinmoqda. Endi e’tibor bering, shu she’r 
mazmunini bugungi kunimizga tatbiq etsa bo‘lmaydi-
mi? (Faqat bugungi qahramonning ismi yana o‘zgargan: 
u Yevtushenko aytganiday «faylasuf» yo «ijodkor» deb 
emas, balki «tadbirkor», «tujjor», «bankir» va shu kabi 
ismlar bilan atalmoqda.) Axir, shoir 30 yil naridan turib 
kunimizni yozgandek tuyulmayaptimi? Axir, biz emasmi 
xomxayollar pallasidan yiroq tushib, real hayot sarhadiga 
qadam qo‘ygan va zamonga mos bo‘lishga, o‘zgarishga 
intilayotgan kishilar?.. Ko‘rinadiki, har davrning o‘ziga 
xos kayfiyati bo‘lib, u shu davrda yashayotgan kishilar 
ongi va qalbiga kirib boradi. Biz shuning ta’sirida yura-
miz. Yevtushenko 30 yil oldin qahramonning o‘zgarga-
nidan xabar bermoqda. Bugun u yana o‘zgardi. Demak, 
30 yil oldin ro‘y bergan yangilanish o‘zi ning nihoyasiga 
yetdi va undan-da yangi boshqa davr boshlandi. Va biz 
endi yangilangan shu davrga ko‘ra hayotimizni moslash-
ga, u bilan hamqadam yurishga intilamiz. Ushbu hara-
kat esa dunyoni, o‘zimiz tegishli bo‘lgan jamiyatni qayta 

---

174
175
anglash, idrok qilishimizni taqozo etganida sekin-asta 
ma’naviy hayotimiz harakatga keladi. Shu vaqtgacha 
ma’lum ma’noda turg‘unlashib qolgan qadriyatlar ham 
o‘z o‘rnidan qo‘zg‘alib, tuslanishga yuz tutadi. Jamiyat-
dagi qadriyatlarning o‘zgarishi esa inson botinini hara-
katga keltiradi va qaysidir ma’noda dunyoni qayta baho-
lash jarayoni kechadi. Natijada ilgari bizni quvontirgan, 
ko‘ngil va ongimizga zavq-u shavq olib kirgan narsa va 
hodisalar endi judayam g‘arib ko‘rina boshlaydi. Ko‘ngil, 
Cho‘lpon aytganidek, yangilik qidirishga tushadi. Chun-
ki zamon bilan hamnafaslikka ehtiyoj sezadi-da. Ha, in-
son o‘zi mansub bo‘lgan davr bilan yonma-yon yurmas, 
zamon nafasini o‘z hayotida his qilib yashamas ekan, u 
o‘zini baxtsiz sezaveradi. O‘tmishda yaratilgan har qan-
day buyuk asar o‘zining har qancha ulug‘ligi va fazila-
tiga qaramay, ba ribir, bugungi kunni to‘la ma’noda aks 
ettirolmaydi. U ma’naviy, lekin tarixiy qadriyat sirasiga 
kiradi. Shunga ko‘ra ham zamonning qaynoq nafasi ufu-
rib turgan asarlarga, shu kunning asarlariga har doim 
alohida talab bo‘ladi. Cho‘lpon Navoiydek dahoni o‘qib 
ham ko‘ngil taskin topmaydi deb yozganini «Navoiydan 
qoniqmaslik» deb tushunmaslik kerak. Cho‘lpon dunyo-
ga va odamzodga tegishli bo‘lgan asosiy qirralar Navoiy-
da go‘zal tarzda aytilganini judayam yaxshi biladi. Biroq 
qidirgani – shu «qirralar»ni o‘zi yashab turgan zamon 
nuqtayi nazaridan turib yangi zamon belgilari vositasida 
yoritilgan asarlar edi. Ha, u zamon nafasiga ehtiyoj tuy-
gan edi... Va bu ehtiyoj yangilangan badiiy tafakkurdan 
tug‘ilayotgandi. Ehtiyoj mavjud ekan, san’at, adabiyotda 
ham yangilanish bo‘laveradi.