Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Ulug‘bek HAMDAM:
Abduvali Qutbiddinning «Izoh-
siz lug‘at» deb nomlangan dostoni ham xuddi shunday, 
du nyoni boshqacha, o‘ziga xos tarzda badiiy idrok etish 
mevasidir. Dunyoda azal-azaldan ikki buyuk Kuch bor, 
dunyo azal-azaldan shu Kuchlarning orasida taqsimlab 
olingan. Birining ismi – Oq, ikkinchisiniki – Qora. Ismlar-
ning boshqacha talaffuzi ham mavjud: Ezgulik va Yovuz-
lik, Ma’rifat va Johillik, Malaklik va Shaytonlik, Ozodlik va 
Tutqunlik, Ruh va Jism (Nafs)... Shoirning pirovard maq-
sadi go‘zallik yaratish bo‘lsa-da, o‘rni kelganda, baribir, 
Ezgulik va Ma’rifat, Halollik
 
va Shafqatlilik... yonida, ular 
bilan bir safda turib kurashadi. Chunki uning yaratili-
shi shunday. Shoir – dunyoda oq rangning ko‘p bo‘li shi 
tarafdori. Agar qora rangning hissasi ko‘payib, atrofini 
Yovuzlik, Jaholat, Tutqunlik... kabi balolar qoplay borsa, 
shoirning bag‘ri ulkan jang maydoniga aylanadi. Shax-
san uning «mushugini birov «pisht» demasa-da», hassos 
qalbi dunyo muvozanatiga putur yetganidan nihoyasiz 
iztiroblarga tushadi... Nazarimda, doston ayni shu zamin-
da dunyoga kelgan. Asar boshdan oyoq o‘sha ikki azim 
Kuchning ziddiyatidan bahs qilsa-da, konkret davrning 
konkret, real voqea-hodisalari izlarini aniq-ravshan ko‘rib 
turasiz:
O, Darig‘!
Qo‘qonda tasirlar xiyonat miltig‘i,
Tiflisda zirh, kaltak, belkurak
Insondan o‘zini qo‘yadi ustun.
Sariq ofat kelar yoprilib,
Egatlar qappayar tirik vahmday,
Etagiga solar bolalarni
Oxirsiz mung,
Oxirsiz mung.
Biroq bularning barchasi zamirida o‘sha ikki azim Kuch-
ning mangu ziddiyati va buning oqibatida hassos qalb-
ga tushgan taskinsiz iztiroblar yotadi. A. Qutbiddinning 
tasavvufga «yaqinligi», ya’ni uning ota-bobolaridan o‘tib 
kelayotgan, qarindosh-urug‘ muhitidagi tasavvufiy iqlim 
ham dostonda sezilib turadi. Bu ta’sir lirik qahramon ning 
nafaqat 13-bobdagi Bahovaddin Balogardonga yordam 

---

160
161
ilinjida qilgan murojaatida, balki, umuman, asarning bor 
bo‘y-bastiga singdirilgan dunyoqarash va kayfiyat maz-
munida yashirin.
Dostonning «Izohsiz lug‘at» deb nomlanishining siri 
ham ehtimol yuqorida aytganimiz – dunyoning azaliy 
holi – Oq va Qora kuchlarning mangu ziddiyati va bu 
kurashda odamzodning Oq rang tomonida turishi, tura 
olishi zarurligi, shartligiga ishora borligida deb o‘ylay-
man. Ma’lumki, lug‘at –
 
kishilik turmushida nimaning 
(so‘zning, atamaning) nima (ma’no bildirishini) ekanligini 
farqlashga yordam beruvchi bir ko‘rsatma kitob. Izohli 
lug‘at masalaga yana da oydinlik kiritadi, so‘z ma’nisini 
«chaynab og‘zimizga solib qo‘yadi». Endi «Izoh siz lug‘at» 
degani nimasi?.. Bu bor-yo‘g‘i so‘z o‘yini yo oliftagarchilik 
emasmi deganga o‘xshash fikr ham keladi kallaga. Biroq 
dostonning asosida turgan o‘sha ikki azim Kuchlar qis-
matini eslasak, nomlanish mantiq va mazmun kasb eta 
boshlaydi: izohsiz lug‘at, ya’ni izohga hojat yo‘q! Dunyo 
dunyo bo‘libdiki, dostonda tilga olingan Kuchlar va ular-
ning omonsiz jangi bor. Dunyo deb atalgan kitob shu ikki 
so‘zdan iborat: Oq va Qora! Biroq ularga izoh berilma-
gan, izohni har bir kishining o‘zi yozadi, kimlarning qis-
matiga oqni ta’riflash, kimnikiga qoraning sharhini bitish 
tushadi. Shunga qaramay, shoir baribir o‘z tanlovini izhor 
qilib ketmoqda:
Barmog‘im qaboqqa qo‘ydim, o‘rtandi,
Emrandim, nigohim tindi, aylandi.
Bildim, a’zoyi badanim hayot shirasidan.
Hamshiram 
–
 turna,
Qondoshim 
–
 jayron,
Jigarim 
–
 arg‘uvon.
Xok-u turobdanman, inim – qumursqa, og‘am – ot,
Bildim 
–
 odamiyzodman,
Odamiyzod...
So‘nggi «Bildim – odamiyzodman, Odamiyzod» degan 
misra shoirning o‘sha mangu kurashda qaysi tomonda 
ekanini bildiradi... Chunki odamiyzod bo‘lish oson emas, 
buning uchun kishi «Qora»ning lazzat-farog‘atidan voz 
kechib, «Oq»ning zahmatlariga bardosh berishi shart!..