Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Umarali NORMATOV: 
Yoshlar she’riyati – tugallanma-
gan, harakatdagi jarayon, binobarin, ularning adabiyo-
tdagi o‘rni haqida gapirishga ancha fursat bor deysiz. 
Bu, bir jihatdan, to‘g‘ri. Ayni paytda, ular haqida gapirish, 
bahslashish uchun bugun ham yetarli asos, ham katta 
ehtiyoj bor. 70 – 80-yillarning muayyan sintezi va 90-yil-
lar yan gicha she’riyatimizning debochasi sanalmish Ab-
duvali Qutbiddinning «Izohsiz lug‘at» dostoni, Faxriyor-
ning «Ayolg‘u», Bahrom Ro‘zimuhammadning «Kunduz 
sarhadlari» kitoblari, bu shoirlarning o‘nlab safdosh va iz-
doshlari ijodisiz, ayniqsa, «Muchal yili», «Yoziq»dek dos-
tonlarsiz keyingi o‘n yillik o‘zbek milliy she’riyatini aslo 
tasavvur qilish mumkin emas.
Ulug‘bek HAMDAM:
Albatta, shubhasiz. Biroq men 
andak boshqa jarayon haqida fikr yuritayotgan edim. 
Bahs yuritayotganimiz modern she’r o‘z bo‘yi-bastini 
asosan 70-yillardan bu yonda ko‘rsatayotgan va kunimiz-
ga kelib uning ishqibozlari, haqiqiy jonkuyarlari ko‘payib 
borayotgan ekan, demak, u tobora pishib-shakllanmoq-
da. Bas, shunday ekan, bu she’riyatning «oltin davri»ga, 
ajab emaski, endi kirib kelayotirmiz. Tarixdan misollar: 
asr boshlaridan ibtido olgan barmoq vaznidagi o‘zbek 
she’riyati eng go‘zal namunalarining ko‘pchilik qismi 60 
– 70-yillar she’riyatiga to‘g‘ri kelganligini o‘ylab ko‘rsak, 
ayon bo‘ladiki, qariyb yarim asrlik vaqt bejiz ketmabdi. Bu 
yil lar mobaynida o‘zbek she’riyati badiiyat bobida, san’at 
bobida izlanibdi, pishibdi. Yoki yana boshqa bir misol: 
Navoiy ham yo‘q yerdan bino bo‘lgan emas, balki unga-
cha ham Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi o‘nlab shoirlar tur-
kiyda ash’or bitib, tilning, nazm tilining, tashbeh va ramz 
tilining shakllanishiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Agar bu 
borada ham Navoiy birinchi bo‘lganda, ehtimol, uning 
ko‘p fursati salaflar amalga oshirgan «qora ishlar»ga sarf 
bo‘lib, badiiy durdonalarining soni va sifatiga putur yet-
gan bo‘larmidi... (Shu ma’noda o‘zbek modern she’ riyati 
hatto shu bugungi holida ham ko‘pso‘zlilikdan, olifta 
va bachkana tuyg‘ular-u «burama» fikrlar yaltiroqligi-
dan, tafakkurning hissiz o‘yinlaridan xoli emasligi ga ko‘z 
yummaslik lozim. Ammo, ishonamanki, u o‘z rivojlanish 
yo‘lida bunday qusurlardan forig‘ bo‘lib, yuksak badiiy 
tiniqlikka erishadi. Necha yuz yillardan beri yashab kela-
yotgan va bugun ham muhib qalblarga o‘z titrog‘ini sola-

---

150
151
yotgan yapon hokku va tankalarining sir-u asrori haqida 
bir mulohaza yuritsak, men aytayotgan fikrning mag‘zi 
yanada oydinlashadi.) Shundan ham ko‘rinib turibdiki, 
dunyoda biron shaxs va uning biron-bir ishi o‘z-o‘zidan 
paydo bo‘lib qolmaydi, aksincha, hamisha tarixdan, sa-
laflardan nimadir (hatto u salaflarga sira «o‘xshamasa» 
ham) o‘rganiladi. Xuddi shunday, bugun biz yangicha, 
modern deb atayotganimiz she’riyat ham hali shaklla-
nish bosqichida, bas, uning ham mevalari larzon-larzon 
pishgan, hosildor fasliga, nasib qilsa, endi kirib kelamiz. 
Ayni chog‘da, ta’kidlab aytish joizki, turli xil ko‘rinishda-
gi modern yoki modern-realistik she’rning yaxshi-yaxshi 
namunalarini o‘sha Asqad Muxtorning «99-miniatyura»-
sidan, o‘sha Rauf Parfining «Sabr daraxti»ga kirgan «uch-
lik»laridan, 70-yillar avlodi shoirlarining unumli tajriba-
laridan tortib to shu kunda faol ijod qilayotgan Bahrom 
Ro‘zimuhammad, Abduvali Qutbiddin, Faxriyor kabi sho-
irlar ijodlaridan topish mumkin. Shermurod Subhon, Oli-
ma Nabizoda, Go‘zal Begim, Dilrabo Mingboyeva, Oydin 
kabi o‘nlab yosh ijodkorlarning o‘z ilk mashqlarini aynan 
modern ohanglarda e’lon qilayotganliklari ham modern 
she’r haqidagi asosiy bahs-munozaralar hali oldinda eka-
nidan dalolat beradi.
Ustoz, meni boshqa bir narsa o‘ylantiradi, ko‘pincha 
an’anaviy she’r bilan modern she’r o‘rtasidagi chegarani 
topolmay qiynalaman. Darhaqiqat, ularning chegarasini 
kim qo‘yib bera oladi? Ular o‘rtasidagi farq faqat an’-
anaviy she’rning qat’iy ritm va qofiyaga asoslangani-yu 
modern she’rning bulardan «ozod» ekanligi bilan o‘l-
chanishi haqidagi «haqiqat» allaqachon o‘z qimmatini 
yo‘qotmadimi? Bunday tasnifda mohiyat emas, shakl bir-
lamchi bo‘lib qolmaydimi? Umuman, an’anaviy va mo-
dern she’rni ajratib turuvchi chegara tobora buzilib bor-
mayaptimi?
Mening kimligimni bilmaydi hech kim,
Men bir g‘alatiman, men alohida.
Ko‘zimning yoshini keladi ichgim,
Tilimni chaynagim kelar gohida.
(Muhammad Yusuf)
Mana shu she’rni kim qaysi «izm»ga qo‘shgan bo‘lar-
di? Darhaqiqat, u modernistikmi yo an’anaviy? Suratiga 
(aytgandek, she’rning o‘zi ham «Surat» deb nomlanadi) 
qaraydigan bo‘lsak, u an’anaviydir. Biroq she’rning faqat 
shakligina uning kategoriyasini belgilab bera olarmikan? 
Bu o‘rinda shoirning she’rda aks etgan dunyoqarashi 
va kayfiyati birlamchi emasmi? Axir, li rik qahramonning 
qandayligi sizni o‘ziga jalb qilmayaptimi? Axir u o‘zining 
«sirli va g‘alatiligi»dan so‘z ochyapti-ku!.. Bu shunchaki 
olifta so‘z yoxud o‘ziga e’tibor qaratish emas. Isboti – lirik 
qahramonning haqiqatan notabiiy holati – «Ko‘zimning 
yoshini keladi ichgim, Tilimni chaynagim kelar gohida». 
Bunday murakkab, ziddiyatli ruhiy-dramatik holat she’r 
yakunida yanayam shiddatli tus oladi: «Kiyiklar qonini 
keladi ichgim, Chayonni chaynagim kelar gohida». She’r 
shaklan an’anaviy barmoq vaznining risolalardagi qoida-
lariga muvofiq bitilgan. Biroq lirik qahramonning yuqo-
rida aytganimiz holati an’anadagi ruhiy holatlar doira-
sidan tashqariga chiqib ketadi. Chunki an’anaviy she’riy 
axloq qahramonni kiyikning qonini ichishga yo‘latmas, 
ayni paytda, uni chayondan «ehtiyot» qilgan bo‘lardi. 
Aksincha bo‘lishni faqat badiiy tafakkurning navbatda-
gi bosqichi (modernizm)gina amalga oshirishi mumkin 
edi. Ko‘rinadiki, yangi she’riyat nafasi allaqachon o‘zbek 

---

152
153
she’riyatiga kirib kelgan, u hatto eng an’anaviy shoirlari-
miz ijodida ham kishi bilmas tarzda yashab kelayotir. Yoki 
shu o‘rinda quyidagi mulohazamiz o‘rinlimikan – moder-
nistik tafakkur tarzining tobora kengroq va chuqurroq 
«yoyila borayotgani»ni e’tiborga olgan, shu bilan birga, 
uning an’anaviy san’atimiz fitratini qaysidir ma’noda o‘z-
gartirayotganini nazarda tutgan holda ushbu jarayon-
ning XX asr o‘zbek ada biyotidagi «bo‘y-basti»ga qarab 
turib umumiy bir nom bilan modernistik realizm deb 
atasak haqiqatga yaqin kelgan bo‘lamizmi? Chunki tan 
olishimiz kerakki, XX asr mobaynidagi bizdagi modern 
yangilanishlarning asosiy ulushi sof modernistik yo‘nalish 
zimmasiga emas, balki aynan yuqoridagi tarzda an’ana-
viylik va modernistik intilishlarning sintezi gardaniga tu-
shib keldi. Albat ta, keyingi 10 – 15 yil ichida hayotimizda 
ro‘y bergan o‘zgarishlar badiiy tafakkur tarzimizda ham 
olamshumul yangiliklar yasay bildi. Demak, bu yog‘iga 
modernistik realizm «shoxlab» ketishi, natijada moder-
nizmning tur li xil oqimlariga xos ohanglar paydo bo‘lishi 
tabiiy ko‘rinadi menga.