Sun’iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiladigan birlashmaning shartli (tabiiy monopoliyalardan ajratib turish uchun) nomi. Sun’iy monopoliya o‘z manfaatlari yo‘lida bozor muhiti tuzilishini
ataylab o‘zgartiradi, ya’ni:
- bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
turli to‘siqlar hosil qiladi (xomashyo va energiya manbalarini egallab
oladi; banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga
harakatqiladi va boshqalar);
- ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnologiyasiga erishib,
qolgan raqiblarining bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;
- ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish
imkonini beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo‘llaydi;
- o‘z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa
raqobatchilarni bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi.
Sun’iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsorsium, konsern kabi
aniq shakllarda namoyon bo‘ladi.
Kartel – bitta sanoat tarmog‘idagi bir necha korxonalarning
uyushmasi bo‘lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va
mahsulotlariga o‘z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan
mahsulotlarni sotish esa kvota, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish umumiy
hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning
bo‘lib olinishi va h.k. bo‘yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha
korxonalarning birlashmasi. Bunda ishlab chiqarish vositalariga
mulkchilik birlashma ishtirokchilarining o‘zida saqlanib qolgani holda,
ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot maxsus tashkil etilgan yagona
sotish tashkiloti orqali amalga oshiriladi.
Trest – ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi
mulkiy egalikni ta’minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs
ko‘rinishidagi birlashmasi.
