Azərbaycan türkləRİNİN

 

---

98 
 
 
 
IV FƏS İL 
 
KİMMERLƏR, S KİFLƏR VƏ SAKLAR 
Yu xarıda deyilənlərdən aydın oldu ki, artıq er.əv. I min illiyin əvvəllərində 
Azərbaycan əra zisində türk mənşəli etnoslar – mannala r, madaylar və kaslar 
yaşayırdılar. Bu etnosları binadan yerli xalqlar saymağa haqqımız var, ona görə ki, 
onlar er. əv. III minillikdən mə lu m olan kut ilə rin, lu lubilə rin, subilə rin və kasların 
birbaşa varisləri kimi tarix səhnəsinə çıxmışlar. Yu xarıda demişik ki, bütün 
tədqiqatçılar Cənubi A zərbaycan əra zisində erə əv. III minillikdən I minilliy in 
əvvəllərinə qədər etnik arasıkəsilməzliy in olduğunu və etnik vərəsəliy in davam 
etdiyini yazmışlar (102, 139).
Er.əv. VIII əsrdə yeni etnosların şima ldan Cənubi Qa fqaza, Ön Asiyaya və 
Kiçik Asiyaya köçləri başlanır. Bu etnoslar tarixşünaslıqda kimmer, skif və sak 
(saka, şaka) adları ilə məlu mdur. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak 
etdiklə rinə görə bu xalq lar haqqında qısaca da olsa danışmaq la zımd ır.
K i m m e r l ə r. Herodotun yazdığına görə, er.əv. VIII əsrdə şərqdən 
Qara dənizin şima l çöllərinə - kimme rlə rin ö lkəsinə skiflə r gəlmişlər. Kimmerlər 
onlarla toqquşmaqdan çəkinmiş, yığışıb Cənubi Qafqaza, buradan da Kiçik 
Asiyaya getmişlər. Bu məlu matda ―skif‖ dedikdə konkret olaraq hansı etnosun 
nəzərdə tutulduğunu aydın deyil, çünki antik mü ə lliflə rin əsərlərində ―skif‖ konkret 
bir etnosun adı deyildi. Herodotun ―kimmer‖ ad landırd ığı etnosun əsl adı Kəmər və 
ya Qə mər idi. İlk dəfə qədim yunan şairi Ho me r bu etnonimi ― kimmer‖ kimi 
işlətmiş, sonrakı antik müəlliflər də bu ənənəyə sadiq qalmışlar. Deməli, qədim 
yunan tarixçiləri Kəmər, yaxud Qəmər etnonimini ―kimmer‖ kimi tələffü z etmiş və 
yazmışlar.
Tədqiqatçılara görə, kimme rlə r Qara dənizin qərb sahili tərəfdən, ya da
Dəryal keçid indən Cənubi Qa fqaza Kür – Ara z vadisin in qərb h issəsində 
Azərbaycan – Gü rcüstan sərhəd zonalarını gə lmiş, lakin burada ço x dayan mayaraq 
indiki Ermən istan ərazisinə keç mişlər. Qədim gürcülər kimmerləri ―pəhləvanlar‖
adlandırırdılar (102, 123). O vaxt indiki Ermən istan ərazisində ermən i yo x idi, 
orada başqa dillərdə, əsasən türkcə danışan əhali yaşayırdı (bax: 3). Lakin bu ərazi 
Kiçik Asiyada Urartu dövlətinin (er. əv. IX – VII əsrlər) nəzarəti altında idi. Er.əv. 
715-c i ildə kimme rlər Urartula r dövlətin in ordusu ilə toqquşdular. Urartu lar qanlı 
döyüşdə məğ lub oldular (A zərbaycan Sovet Ensiklopediyasında yazılır ki, 
kimmerlə r Cənubi Qafqa za VII əsrin 70-c i illərində gəlmişlər, halbuki ondan 45 il 
əvvəl kimmerlərlə urartulu larının vuruşması o lmuşdur).
Kimmerlə r indiki Ermənistan ərazisində də çox qa lmadıla r, çünki onları 

---

99 
Qara dənizin şimal sahillərindən qovanlar ardla rınca Cənubi Qa fqaza gəlmişdilər. 
Aşağıda görəcəyik ki, onlar saklar id ilər. Ona görə də kimmerlər Kiçik Asiyaya 
hərəkət etdilər və orada kı Friqiya dövlətin i yıxd ılar. Bu dövlətin tabeliyində o lan 
və Hayasa adlı əyalətdə yaşadıqlarına görə hay adlanan ermən ilə r qaç mağa üz 
qoydular: b ir h iss əsi indiki Ermən istan ərazisinə, d igər hissəsi Araz boyuna 
səpələndi (bu barədə ba x:3). Kimmerlərin b ir hiss əsi Kiç ik Asiyadan Manna 
ərazisinə keçdi. Sonrakı əsrlərdə kimmerlər mannalara və mid iyalılara qaynayıb 
qarışdılar. On ların adı yalnız Kəmər, Kəmərli və Qəmərli kəndlərinin adlarında 
qaldı.
Burada söhbətimizi dayandırıb bir suala cavab verməliy ik: etnik 
mənsubiyyətcə kimme rlər kimlərdir?
Tarixşünaslıqda kimmerlər 
İrandilli etnos sayılır. A zərbaycan 
tarixşünaslıqda da bu fikir qəbul olun muşdur. İ.M.Dyakonovun fikrincə, ―kimmer‖ 
adı bu etnosa kənardan verilmiş addır və İran d illərində ―həmişə hərəkətdə o lan‖ 
mənasındadır (105, 97). Be lə çıxır ki, bu etnosun əsl adı mə lu m deyil. Əlbəttə, bu 
yanlış fikird ir. Başa düşmək o lmur, ―kənardan verilmə‖ kimmer ad ı toponimlərdə 
bəs necə əks oluna bilərdi? Araşdırma larımız kimme rlə rin türkmənşəli olduğunu 
göstərmişdir. Yu xarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu etnosun əsl adı Kəmər yaxud 
Qə mər id i. Biz aşağıdakı dəlillə rə əsaslanırıq :
1.‖Kəmər‖ etnonimi türkcə