Azərbaycan türkləRİNİN

buş
və ya 
buç 
o lmuşdur. Qıpçaqlarda erkən o rta 
əsrlərdə buşman, indiki başqırdlarda və ö zbəklərdə buçman, keçən əsrdə Sib ir 
türklərində buzman adlı (bax 85) tayfalar məlu mdur. Onların ad ları bu z, buç, buş 
ko mponentindən və bəzi qədim türk etnonimləri (məsələn, qara man, nayman, 
türkmən və b.) üçün səciyyəvi ―man‖ şəkilçisindən ibarətdir. Yaqut Həməvi 
Cənubi Azə rbaycan ərazisində Muşil toponimin i qeyd edir (32,31). Ehtima l ki, bu 
ad türk dilləri üçün səciyyəvi b-m əvəzlən məsinə görə 
bus 
etnonimindən və 
el, il –
―el‖, ―tayfa‖ sözlərindən ibarətdir. Müqayisə üçün deyək ki, Cənubi A zərbaycanın 
Üskiyə mahalında Çiraq il (çiraq tayfasının adından və 
el, il
sözündən), Orta 
əsrlərdə indi Ermənistan adlanan ərazidə Şirakel (Şirak tayfasının adından və 
el
sözündən) yaşayış məntəqələri məlu mdur.
Maday tayfa ittifaqının altıncı tayfasının adı o lan Budi tayfası da 
türkmənşəlidir. Erkən orta əsrlərdə Cənubi-şərqi Avropa çöllərində yaşayan 
qıpçaqların b ir tayfası rus mənbələrində Boudi kimi göstərilir. Monqollarda XIII 
əsrdə bir tayfa Budat adlanırdı ki, (28,78) bu da Arizat etnonimind ə olduğu kimi 
Budi və cə m bildirən ―at‖ şəkilçisindən ibarətdir. Skiflə rin b ir tayfasının adını 
Herodot Budin kimi qeyd edir. De mə li, Budi tayfasının türkmənşəli olduğunu 
deməyə əsas vardır. 
Eradan əvvəl, 673-cü ildə M idiya dövləti yaranır və sonralar Manna da 
(demə li, maqla rın ölkəsi) ona qatılır. Bu dövlət 550-c i ilə qədər yaşamış, onu 
Əhəmənilər dövləti əvəz etmişdir. Təxminən 125 il müddətində vahid Midiya xalqı 
yarana bilmə zdi. Ona görə Manna əhalisinin guya er. əv. VII əsrdən sonra 
iranlaş ması haqqındakı fikir yanlışdır. Mannalılarİran Əh əmən ilər dövlətin in 
vaxtında da iran laşmamışdır, bunu ondan görmək olar ki, er. əv. IV əsrdə Kiçik 
Midiyada, yəni Manna əra zisində müstəqil Atropaten xa lqı yaran ır. Aydındır ki, 
iranlaş ma assimilyasiyası getsəydi, farslardan fərq li Atropaten xalqı yarana 
bilmə zd i. 
Herodot Əhəmənilər dövlətindən bəhs edərkən Manna ərazisinin xeyli 
hissəsini əhatə etmiş XI əyalətdə kaspi, sak, pavsik, pantimat və dareyt adlı 
tayfaların yaşadığını yazır (Herodot, III, 92). 
Midiya və Mannada saklar haqqında ayrıca danışacayıq. 

---

92 
K a s p i l ə r. Azə rbaycanın hər iki hissəsində yaşamış qədim etnoslardan 
biridir. Bu tayfanın ad ını ilk dəfə Herodot çəkmişdir. Kaspilərin Mid iyada və 
Albaniyada yaşadıqları yerlərin coğrafi koordinatların ı dəqiq müəyyən etmək 
çətindir. Biz qədim mənbələr əsasında kaspilərin Albaniyada iki bölgədə - indiki 
Dərbənd zonasında və Mil düzündə yaşadıqların ı müəyyən et mişik (85). Kaspilə rin 
digər hissəsi Midiyada – Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xə zərədək o lan 
hissəsindən cənubdakı əra zidə məskun idi. Qəd imdə Albaniyaya aid olmayan bu 
ərazi indi Şimali A zərbaycana məxsusdur. III əsrdən bu ərazi Balasakan adı ilə 
mə lu mdur (109). Ptole meyin (Ptole mey V, 12, 6) bir mə lu matı ço x maraq lıd ır ki, 
Araz Şərqə hərəkət edən Kaspi dağlarına qədər gedir, sonra şimala dönərək b ir 
qolu Xəzərə tökü lür, digər qolu Kürlə birləşir. Bu məlu mat la ‖Kaspi dağları‖
Füzuli rayonunun Araz sahili dağlıq ərazisi və onunla üzbəüz yerləşən Cənubi 
Azərbaycan əra zisin in dağlıq bölgəsi ola bilər. Kaspilərin üçüncü hiss əsi 
Midiyanın şərqində məskun idi. 
Tarixşünaslıqda kaspilər Qafqazmənşəli etnos sayılır. İ. M . Dyakonov 
onların kassitlərlə qohum o lduqların ı yazmışdır (102, 103). Bu, düz fikirdir, lakin o, 
kasları (kassitləri və kaspiləri Elamd illi etnoslar saydıqda s əhvə yol verir. Yu xarıda 
demişik ki, iranşünaslar qədim Ön Asiyada bir dil ailəsinin mövcud olduğunu 
yazmış və onu şərti o laraq həm də ―Kaspi d il ailəsi‖ adlandırmışlar. Bu fikir Kaspi 
etnonimindəki ―pi‖ ko mponentindən irəli gəlib; onu ela m d ilində cə m bildirən 
şəkilçi saydıqlarına görə kaspilərin özlərini də elammənşəli hesab etmişlər. 
Kaspilər tə kcə Midiya və Albaniya əra zisində yox, Herodota görə, Orta Asiyada – 
Əhəmənilər dövlətin in XV satraplığ ında da yaşayırdı. Aydındır ki, Orta Asiyada 
Qafqazdilli, yaxud Elamd illi xalq yaşamamışdır. Biz hesab edirik ki, ―Kaspi‖ 
etnonimindəki ―pi‖ sözü kənardangəlmə söz deyil. Bu şəkilç inin türk etnonimiyası 
üçün səciyyəvi olduğunu lulubelərdən danışdıqda yuxarıda vermişik. Ehtimal ki, 
kaspi etnonimi ―kasbi‖ kimi səslənmişdir. Ədəbiyyatda Cənubi Azərbaycanda 
Qəzv in şəhərinin ad ının Kaspi etnonimi ilə bağlı olması fikri deyilmişdir. Bu ço x 
doğru fikirdir, çünki kaspilərin tarixən yaşadıqları reg ionlardan birinə - 
Əhəmənilərin XI satraplığına tuş gəlir, həm də ki, Qəzv in əhalisi türk-
azərbaycanlılardan ibarət şəhərdir. Qə zvin (gü man ki, Kasbiyən adının təhrifi) 
toponimindəki ―vi‖ ko mponenti ə lbəttə, ―Kasbi‖ etnoniminin ―b i‖ ko mponentinin 
şəklid ir. Kuti və lulubelər nəzərə alın mazsa, kaspilər A zərbaycan ərazisində 
kaslardan, mannala rdan, madayla rdan və a lbanlardan sonra dördüncü böyük qədim 
türkmənşəli etnosdur. Kaspilərin türk olduqlarını sübut edən tutarlı fakt – onların er. 
əv. VI əsrə (dəqiqi er. əv. 525-ci ilə) aid şəxs adlarıdır (136).
A t a r l i. Türkcə