Azərbaycan türkləRİNİN

irem, irim, ırım 
– ―qabaqcadan xəbər 
vermə k‖, ―peyğə mbərlik et mə k‖, ―fa laç ma‖, ―fa laba xma‖,‖ovsuna, caduya, sehrə 
inam‖ və i. a. Sö zü fars dilində əvvəlinə ―
h
‖ səsi əlavə olun maqla ―
hürrəm
‖, 
―
xürrəm
‖ şəklinə salındığına görə, onu 
hur, xur 
―günəş‖ sözü ilə bağlamışlar. Ərəb 
işğallarına qədər Muğanda qədim əcdadlarımızın dini əqidələrin i yaşadanlar məhz 
maq lar (muğlar) id ilər. Xüsusi növ üzüm növündən ―haoma‖ adlı şirə və şərbət 
hazırlan ması da onlara məxsus idi. Dünyanın heç yerində rast gəlin məyən bu üzü m 
növü Cəlilabad rayonunda indi də ―
həməşirə
‖ (haumaşirə) ad lanır. (bax: Rəşid 
Əsgərov, Həməşərə şəhəri və Ziviyə cami. ―Elm və həyat‖ jurnalı, 1989, № 12, səh. 
14).
A r i z a n t l a r. İ. M. Dyakonov bu tayfanın adını Ari (farsların
əcdadlarının ad ı) və Avesta dilində 
zantu
―tayfa‖ sözlərinə ayırmış və bütünlükdə 
onun ―Ari tayfası‖ mənasını verdiy ini yazmışdır. Nəzərə alın mır ki, ―Arizant‖ bu 
etnonimin qədim yunanca yazılış formasıdır və şübhəsiz ki, təhrifə məru z qalmış 
addır. Bu etnonim əslində türkmənşəli 
aris, orus 
tayfasının (85) adından və qədim 
türk-monqol dillərində cəm bildirən ―t‖ şəkilçisindən ibarətdir. Türk tayfalarından 
birinin indi də 
urus
adlanması haqqında çox deyilmişdir (ba x: 85). Türkmənlə rin 
Ersari tayfasının adı da 
eris
(qədim forması 
arıs
) etnonimindən və 
ər
– ―kişi‖, 
―döyüşçü‖ sözlərindəndir. Aras formasında bu tayfanın adı Albaniyanın Arajkan, 
Arospijan (yazılışları qədim ermənicədir), müasir Ərəzin (Culfa r-nu) 
toponimlə rində əksini tap mışdır. Ərə zin adlı kənd Cənubi Azərbaycanın Qaradağ 
mahalında da vardır. Deməli, Arazat kimi səslənmiş etnonimə Herodot (yaxud 
onun məlu matçısı) ―
n
‖ səsini əlavə edərək onu Arizant kimi yazmış, tədqiqatçılar 
isə bu səsə görə ―
zantu
‖ sözünü müəyyən etmiş və onun farsca ―tayfa‖ mənasında 
olduğu nəticəsinə gəlmişlər, halbuki, Arizant kimi yazılmış etnonimin daşıyıcıları 
türkmənşəli etnos idi. 
S t r u x a t l a r. Bu tayfanı da İran mənşəli sayırlar (102, 88). Halbuki, bu 
etnonimin sonundakı ―xat‖ ko mponenti skiflərdə Av xat, müasir türk xalqlarında 
sarkat və b. tayfa ların ad larında da vardır. Şübhəsiz ki, He rodot, ya da mə lu matçısı 
bu adı təhrif etmişdir. Qəd im yunan dilində ―ş‖, ―ç‖ sözləri olmad ığına görə, bu 
etnonim bizcə Şatarkat formasında s əslənmişdir. Mid iyada Şetar (er. əv. 714-cü il, 
102, 214). A lbaniyada erkən o rta əsrlərdə Şatar (Gəncə ilə Bə rdə arasında, 32), 
müasir Şatarlı toponimləri bu etnonimlə bağlıd ır. 
P a r a t a g e n l ə r. Bə zi iranşünaslar bu tayfanın İranmənşəli olduğunu 
yazırlar (102, 148). Əslində Herodotun Paratagen kimi yazd ığı etnonim 
Bortoğandır. Qədim türk dillərində boro – ―boz‖, toğan (tuğan) isə tərlan quşunun 
adıdır. Görünür, ―bortoğan‖ bu tayfanın onqonu olmuşdur. Er. əv. 674-cü ilə aid 
asur mənbəində Midiyada Pa rtakanu adlı ―ölkə‖nin ad ı çə kilir (102, 262). Gü man 
ki, bu toponim Portoqan tayfasının adını əks etdirir. X əsr müəllifi Konstantin 
Baqryanorodnıy Cənubi Şərqi Avropada kəngər-peçeneqlər içərisində Borotolmaq 

---

91 
adlı tayfanın adını çəkir (26). Başqırdlarda Boronayman adlı tayfa məlu mdur. XIII 
əsrdə monqollarda Bor-tokan və Aktokan tayfaları vardı (28). Orta əsrlərdə Ön 
Asiyada bir türk tayfası Bo ztoğan adlanırdı. Mənbələrdə monqolların Xartaqan 
(Kara -Toqan) tayfas ının ad ı çə kilir (28). Bütün bunlar parataken etnonimin in 
―borotoqan‖ etnonimindən təhrif o lunduğunu göstərir. 
B u s l a r. E. A. Qrantovskiyə görə, bu tayfanın ad ı İran dillə rində 
buza
–
―bihuşedici içki‖ (p ivə) sözündəndir (88, 181). Əvvələn, E. A. Qrantovski bilmir 
ki, ―buza‖ sözü farsca yox, qədim türkcədir. İkincisi, müəllif fikirləşmir ki, buza 
(pivə, şərab) adından heç va xt etnonim yaran ma z. Buza düzə ldən bu tayfanın adı 
yoxdu mu? Əslində Herodotun ―bus‖ kimi yazdığı etnonim qədim yunan dilində ―ç‖ 
və ―ş‖ səsləri o lmadığ ına görə