Azərbaycan türkləRİNİN

M a n d a n a
. Çar Kiaksarın qızının adı (Herodot, I, 107). Şu mercə 
Man
– 
―mən‖, 
da
– ―(Allahın) qəra rı ilə‖ və
Ana 
(Göy allah ı)‖ sözlərindən ibarət teofor 
addır. ―Mən – Göy allah ının qərarı ilə‖ mənasındadır. 
D a t i s (Herodot, VI, 94). İran mənşəli ad sayılır. Er. əv. 820-ci ilə aid
asur mənbəyində Dada şəxs adı ilə eynidir. Türkcə ―dədə‖ sözündən olan Daday 
şəxs adının sonuna qədim yunanca ―is‖ şəkilçisinin əlavə olunması ilə təhrif 
olunmuş addır. Şərqi türk xaqanlığının xan ı Dota (VII əsrin əvvəlləri) xanın adı ilə 
müqayisə olunur.
A
r t e m b e r
(He rodot, I, 114). M idiyalı bir zadəganın adıdır. Bütün 
tədqiqatçılar ―a rt‖ ko mponentinə görə, İran mənşəli ad sayırlar. Ehtimal ki, hürritcə
 
ardi
– ―pay‖, ―qismət‖, ―pay‖, şumercə 
am
– ―bu‖, ―budur‖ və 
par 
– ―parladı‖, 
―işıqlandı‖ sözlərindən ibarət o lmaqla tteofor addır. Təxminən ―Bu (yəni doğulmuş 
körpə allah tərəfindən verilmiş) paylayan paydır‖ mənasındadır. 
P a k t u o s
(Herodot, I, 153). Şu mercə 
bak
– ―yaradan‖ və Utu (Günəş 
allah ı) sözlərindən ibarət teofor addır. Ad ―Utu (Günəş allah ı)‖ yaradandır‖ 
mənasındadır. Adın sonundakı ―
os
‖ Herodotun əlavə etdiy i qədim yunan mənşəli 
adlıq hal şəkilçisid ir. 
Er.əv. V əsrdə yaşamış tarixç i Ktesiy Mid iyada aşağıdakı ça r ad larını 
qeyd etmişdir:
A r b a k .
Herodotun qeyd etdiyi Ha rpaq adının eynidir. Siciliyalı Diodora 
görə, Arbak M idiyanın ilk çarı o lmuşdur. İ.H.Əliyevə görə, bu ad kassit dilindəki 

---

84 
―harbe‖ sözündəndir (44, 95).
A r t i k .
Türkcə ər – ―kişi‖, ― igid‖, ―döyüşçü‖ və tın (q) – ―möhkə m‖, 
―qüvvətli‖ (100)sözlərindəndir. Bu adın ikinci ko mponenti 558-ci ildə Bizansa 
göndərilmiş Avar xaqanlığının səfiri Kandixin adındakı ―d ix‖ ko mponenti ilə 
eynidir (ad türkcə 
k an – “xan”
və
 tınq
sözlərindən ibarətdir). XVIII əsrə aid Xivə 
xanlarının arxiv indəki sənədlərdə Artik bəy, Artiq Muhəmməd, Artuq b iy və b. 
şəxs adları vardır (bax: 61).
M a n d a u k .
Şu mercə 
man – “mən”, da
– ―(A llah ın) qəra rı ilə‖ və
 uqu
- 
―övlad‖ (qədim türkcə 
uk
– ―varis‖, ―oğul‖) sözlərindən ibarət teofor addır. 
Tə xminən ―Mən – Allahın qə rarı ilə övlada m‖ mənasındadır.
A r 
t u k
. Şu mercə ara, 
ərə - “qul”
və Utu (k) – Günəş Allahı sözlə rindən ibarət teofor 
ad olub ―Utu (k) Allahının qulu‖ mənasındadır. A kkad larda şumer mənşəli Marduk 
(şumercə 
amar
– ―bala‖ və Utu (k) – Günəş Allahı sözlə rindən ―Utu Allahın ın 
balası‖ deməkdir) Allahının ad ı ilə müqayisə oluna bilər.
A s t i b a r
. Midiyada bir hakimin ad ı. İ.M.Dyakonov bu adı ―Arştibara‖ 
kimi götürərək (deməli, ada ―r‖ və ―a‖ səslərin i əlavə edərək) onun farsca ―nizə 
(mızraq) daşıyan‖ mənasında olduğunu yazmışdır (102, 27). Ehtimal ki, Elam 
mənşəli İşti allahın ın adından və şumercə
 bar
– ―parıldadı‖ sözündən ibarət teofor 
addır.―İştu (allahı) parladı (parıldadı)‖ mənasındadır.
A s p a d
. Midiyada bir hakimin adı. Farsca əsb – ―at‖ sözünə görə bu adı 
İran mənşəli sayırlar. Əslində ad şumercə 
aş – “bir”,
―vahid‖ və ―
ipa 
(d) – ―o (yəni, 
Allah) seçdi‖ sözlərindən ibarət olub ―Allah bircə (onu) seçdi (yəni dünyaya 
gətirdi)‖ mənasında teofor addır.
Biz Manna və Midiyada şə xs adlarının və toponimlə rin b ir hissəsi ilə
oxucunu tanış etdik aydın oldu ki, bu xalq larda heç bir İran mənşəli, yaxud 
farsmənşəli ad yo x idi. Maraqlı cəhət odur ki, Manna və Midiyada şə xs adların ın 
çoxusu şumer mənşəlidir. Bunun səbəbini izah etmək çətindir. Mü xtəlif 
mü lahizələr irəli sürmək olar. Birincisi, ço xmin illik qarşılıq lı əlaqələr nəticəsində 
şumerin teofor şəxs ad ları mannalara və madaylara da keçmişdir; Qeyd edilməlid ir 
ki, bu adlar akkadlarda, e la mlarda və urartulularda da bu və ya digər dərəcədə 
vardır. İkincisi, mannaların və madayların ulu əcdadları olan kutilər və lulubelər 
mənşəcə şumerlə rlə eyni etnik kö kə mənsubdur.Üçüncüsü, şumerlərin bir hissəsi 
mannaların və madayların əcdadlarına qarış mışdır. Ümu mi nəticə budur ki, 
şumerlər, kutilər, lu lubelər, n isbətən so nra gəlmiş kaslar və kaspilər Altay – türk 
mənşəli etnoslar idilə r.
Madayların türkmənşəli etnos olduğunu subut edən bir fakt da vardır. Bu
antik mənbələrdə Maday və Pars (fars) etnosları arasında etnik fərq lərə a id 
mə lu matla rdır.
Hə lə bir asur mənbəyində ―qüdrətli madaylar‖ ifadəsi işləd ilir və onlar 
arilərdən fərqləndirilir (102, 220). He rodotun əsərində və Bisütun qaya yazısında 
Maday və Pars etnosları qarşı-qarşıya qoyulur və bir-birinə düşmən etnoslar kimi 

---

85 
göstərilir. Herodot yazır ki, Mid iya çarı Deyyokun oğlu Frao rta parsların üstün ə 
getmiş və düşmənini ö zünə tabe etmişdir (Herodot, I, 101). Həmin məlu matda 
Herodot yazır ki, M idiya çarı Fraorta atası Deyyokdan sonra t əkcə midiyalılar 
üzərində hakimiyyətlə kifayətlən mədi və farsların üstünə hücum edərək onları tabe 
etdi. ―Bu iki xalqa‖ (deməli, madaylar və farslar müstəqil xalq lar kimi qeyd olunur 
– Q. Q.) y iyələndikdən sonra çar Asiyanın başqa xalq larının üstünə getdi‖ 
(Herodot, I, 102). Mid iya tayfalarından biri olan maqlar sonuncu Midiya çarı 
Asitaqa demişlər: ―Əgər o (yəni, Maday çarlığ ı – Q. Q.) bu fars oğluna (Fars 
əyalətinin hakimi Kir nəzərdə tutulur – Q. Q.) keçsə biz mid iyalılar da (deməli, 
maq ların artıq maday etnik adı var) qul olacayıq, farslar bizə yadellilər kimi alçaq 
nəzərlə ba xacaqla r‖ (Herodot, I, 114). 
Fars əyanlarından biri Qobriiy deyir: ―İndi farsla rın ü zərində hökmdar 
midiyalı maqdır‖ (Herodot, III, 73). 
Maq Astiaqa deyir: ―Sən bizim həmtayfamızsan‖. Deməli, maq və maday 
etnik mənsubiyyətcə eyni etnosdur. 
Herodot yazır ki, fars çarları öz bacılarına da evlənirlər (Herodot, III, 31). 
Məsələn, fars çarı Ka mbiz bac ıla rı Ro ksana və Atossa ilə evlən mişdi. He rodot 
oradaca qeyd edir ki, bu ―farsların dini əq idəsindən‖ irəli gəlir. Lakin Manna və 
Maday çarlarında bu mənfur adətə mey l heç bir mənbədə qeyd olunmur. 
Ümu miyyətlə, türk xalq larında qədimdən nigah ciddi ekzoqam id i. 
Herodot yazır ki, midiyalıların farslardan fərqli ö z paltar formaları var və 
farslar da bu paltarı onlardan qəbul etmişlər (Herodot, III, 81). Əgər Pars və Maday 
qohum etnoslardırsa, yəni eyni etnosun iki hissəsidirsə, nəyə görə geyimləri 
fərqlidir?
Herodot Pars çarı Kserksin Afinaya hücumundan danışarkən yazır ki, 
ordunun silahı ―