Azərbaycan türkləRİNİN

qat
tayfasıdır, xınalıqlılar 
özlərinə indi də 
k ət 
deyirlə r (85).
―Alban tarixi‖ndə və V- VII əsrlərə aid qədim mənbələrdə həmin bölgədə 
yaşayan 
lpin (lbin), silv
və 
ciqb
tayfaların ın ad ları çə kilir. Müəyyən et mişik ki, 
lbinlə r avarların Albaniyada yaşayan hiss əsinin , silvlər Dağ ıstanda yaşayan 
hissəsinin etnik adlarıdır; civblər isə indiki sa xurlard ır, on lar ö zlə rinə indi də 
yixbı
deyirlər (85).
Albaniyanın şimal – şərqində V-VII əsr mənbələrində ço xlu tayfaların
yaşaması qeyd olunmuşdur: xaçmatak, q luar, maskut, xurs an, çul, tavaspar, ləg və 
b. Bu tayfala rdan tavasparlar (tabasaranlar) v ə ləglər indiki lə zg ilə rin əcdadlarıdır. 
İlk dəfə ləg formasında ləzgilərin adı I əsr müəllifi Strabonun əsərində çəkilir. O 
yazır ki, albanların qonşuluğunda (deməli o vaxtı ləzgilərin yaşadıqları ərazi hələ 
Albaniyaya da xil deyild i) ləglər yaşayır (St rabon, XI, 5, 1). Qədim mənbələ rdə 
lə zgilər haqqında məlu mat ço x a zdır. İlk dəfə ola raq IX əsrə a id ərəb mənbəində 
Samurdan şimalda Ləkz ölkəsi qeyd olunur. Ləzgilərin IX əsrdə Samur üstündə 
Mixyar adlı qalası vard ı. Ləzg ilərin Şabran şəhərində yaşaması da məlu mdur, lakin 
Şabran ləzgi sözü deyil. Bölgədə əhalin in hamısı ləzg ilərdən ibarət deyildi: burada 
lə zgilər və türk a lbanlarla (bunu Quba rayonunda v ə Cənubi Dağıstanda bir neçə 
Alpan toponimi göstərir) yanaşı, Şima li Qafqa z çöllərindən gəlmiş türkdilli tayfa lar 
(hunlar, sabirlər, maskutla r, goruslar, çullar) və Sasani şahların ın şima l s ərhədlərini 

---

131 
qorumaq məqsədilə İrandan köçürdüklə ri tatlar və yəhudilə r də məskun idi.
Şimali Qafqaz ilə Ön Asiya arasında keçiddə yaşamış ləzgilərin ulu
əcdadları minillər boyu böyük köçlərin və orduların şahidləri olmuşlar. Tarix boyu 
lə zgilərin A lbaniyada yaşayan hiss əsi albanla rın tərkib hissəsi kimi, bu xa lq ın 
yadellilərə qarşı mübarizəsində onunla b ir olmuşla r. Lakin heç va xt lə zg ilə r ―a lban‖ 
etnik adın ı daşımamışlar, yaln ız ü mu mi mənada – qədimdə Albaniyada, indi Şimali 
Azərbaycanda yaşadıqlarına görə lə zg ilə r a lbaniyalı və azə rbaycanlıdırlar, konkret 
mənada alban etnik adın ı daşıyan tayfa is ə türkmənşəli id i.
Albanların (
ümumi
mənada, 
yəni Albaniyada yaşayan əhalinin hamısı), o sıradan alban etnik adını daşıyanların 
(
xüsusi
mənada, yəni Albaniyada yaşayan əhalinin bir h iss əsinin) Qafqa zdilli 
adlandırılması elmi obyektiv likdən kənar fikirdir. Ən p isi budur ki, məh z bu yanlış 
konsepsiya Azərbaycana qarşı torpaq iddiaları üçün indi qida mənbəinə 
çevrilmişdir. 
Azərbaycan torpağının xeyli 
hissəsi, onsuz da itirilmişdir: Göycə və Zəngəzurun böyük hiss əsi ermənilərə , Şirak 
(qədim Ka mb isene) mahalı gürcüərə, Sa mur-Dərbənd arası əra zi isə ruslar 
vasitəsilə Dağ ıstana keçmişdir. Lakin bununla kifay ətlən məyən ermənilər yeni 
ərazi qoparmağa çalışır və üstəlik Dağıstan ləzg ilərin i də belə bir avantüraya cəlb 
edirlə r. Aydın olma lıdır ki, Azə rbaycan ərazisində yaşayan avarlar, sa xurlar və 
lə zgilər məhz a zərbaycanlılard ır; onlar min illər boyu türk a zərbaycanlıla rla birgə 
yaşamış və belə də yaşamalı o lacaqlar.
Albaniyada İrandilli tayfalar 
da yaşamışdır. Eranın III – IV əsrlərindən tatların u lu əcdadları burada məskun idi. 
―Tat‖ adını bu etnosa qədim türklər vermişlər, mənası da ―oturaq‖, ―əkinçi‖ 
demə kdir. Tatlar heç va xt köçəriliklə məşğul olma mışla r. Təsadüfi deyil ki, Sə lcuq 
oğuzları Cənubi Azərbaycanın yerli, oturaq, türkd illi əhalisini ―tat‖ adlandırırlar. 
Parslar isə Ba la xan ı və Sura xanın ın qədim sakinləridir. Dağ lıq Şirvanda və Quba 
rayonunda Rusta, Afurca, Xa ltan, Varna, Ava xil v ə b. İran mənşəli toponimlər 
müasir tat dilində deyildir, lakin qədim fars dili ilə aydınlaşdırılır. IV- VI əsrlərdə 
Bəş – Barmaq, Gilg ilçay, daha sonra Dərbənd sədlərin in çə kməsilə ə laqədar ola raq 
Sasani şahları Xızı, Dəvəçi və Quba rayonlarındakı tatları və Dərbənd bölgəsindəki 
yəhudiləri İrandan köçürtmüşlər. Məsudi yazır ki, ― Ənuşirəvan əl Bab və - l Əbvab 
adı ilə tanın mış bu şəhəri, onun quru, dəniz və dağlarda uzanmış səddini tikdird iyi 
zaman, mü xtəlif xalq ları və onların hökmdarların ı buraya köçürtdü‖ (1, 52).
Yəhudilər ondan əvvəl İranda tatlarla yanaşı 
yaşamış və öz dillərini unudub tat dilinə keçmişdilər. Quba – Xaçmaz bölgəsindəki 
tatlar əvvəlcə xristian din ini qəbul et mişdilə r. Ərəb lər A lbaniyanı tutduqdan sonra 
tatların əksəriyyəti islama keçdi, az h issəsi isə (Xaçmazda və Dəvəçi rayonunun 
Kilvar kəndində yaşayanlar) xristian dinin i sa xladı. Elə ona görə orta əsrlə rdə onlar 
ermənilərlə qaynayıb qarışmışdıla r. Ha lbuki, əslində onlar erməni deyild ilər. 
Albaniyanın şimal – şərqində heç vaxt ermənilər yaşamamışdır.
Azərbaycanın İrandilli xa lqla rından olan və qədim 

---

132 
mənbələ rdə er. əv. V əsrdən ―kadus‖ adlanan talışların əra zisi tarixən Mid iyaya və 
sonra Atropatenaya daxil id i.
Deyilənlərdən aydın oldu ki, Albaniyada əhalinin böyük hiss əsi 
alban etnik adını daşıyanlar olmuşdur. Yu xarıda dedik ki, konsepsiyamıza görə 
alban etnik adın ı daşıyanlar tarixşünaslığımızda qəbul olunduğu kimi 
Dağıstandillilər yaxud Qafqazdillilər yo x, türkd illilər idilər. Bu müddəanı sübut 
edən dəlillər aşağıdakılardır.
A l b a n l a r d a ş ə x s a d l a r ı. Yazılı mənbələrin 
yoxluğu üzündən Şimali A zərbaycan ərazisində yaşamış əhalin in eradan əvvəlki 
əsrlərdə siravi şəxs adları məlu m deyil. A lban tarixçisi Moisey Kalan katlı ən qədim 
za man lardan (ə fsanəvi Yafətdən – Cənubi Qafqazda yaşayan xalq ların u lu 
əcdadından) IX əsrə qədər yalnız albanların çarların ın adlarını vermişdir.
Burada b ir 
məsələni o xucunun nəzərinə 
çatdırmaq lazım gəlir. İş burasındadır ki, antik mənbələrdə haqqında danışılan 
Alban çarlığı A zərbaycanın Kürdən şimaldakı ərazisini əhatə edird i. Təxminən er. 
əv. III – II əsrlərdə yaran mış bu çarlıq eran ın I əsrin in əvvəllərində süqut edir. 
Bunun səbəbi aydın deyil. Ehtima l ki, şima ldan g ələn türk tayfa ları bu çarlığa son 
qoymuşlar və eranın əvvəllərindən Ərən onu çarlığına birləşdirmişdir. Kürdən 
cənubdakı A zərbaycan ərazisi isə indiki Ermən istan ərazisi da xil o lmaqla e r. əv. 
VII əsrdə yaranmış Sak ça rlığına da xil id i. Bu barədə yuxarıda de mişik. Sak 
çarlığının nə vaxt dağıldığ ı da məlu m deyil, gü man ki, bu hadisə er. əv. IV əsrdə 
baş vermişdir. Eran ın I əsrin in ortalarında ind iki Şimali A zərbaycan ərazisində 
(demə li, hə m Kürdən şimalda, hə m də cənubdakı ərazidə) yeni A lban çarlığı 
yaranır. Musa Kalankatlı da Sak çarlığının hökmdarlarının adların ı çəkir, Kürdən 
şimalda mövcud olmuş Alban çarlığının ad ları ona məlu m deyil. A lban tarixçisi 
Musa Kalankatlı eranın I əsrinin 60- cı illərində Hakimiyyətə keçmiş çar Ərən -ə 
qədər Alban hökmdarla rın ın adla rın ı çə kmişdir (I kitab, 8-c i fəsil) . La kin onun 
siyahısında əfsanəvi və tarixi şəxsiyyətlər qarışdırılmışdır. Həmin adların 
içərisində Ərən (deməli, müəllifin yazdığ ına görə, İbrahim peyğəmbərin müasiri 
olmuşdur), Ərbak, Zaban (İsa peyğəmbərin müasiri), Pərnak, Əmbək, Ərnək, 
Əncaq, Bazuk, Kornak, Skaordi və b. da çəkilir. Bu adların hamısı türkmənşəlidir. 
A r a n. Qədim türkcə