Azərbaycan türkləRİNİN

aq
və 
bok a
– 
―pəhləvan‖, ―qolu zorlu‖, ―qüvvətli‖, ―bahadır‖, ―döyüşkən‖ (100, 116; bəzi 
tədqiqatçıların türk ş ə xs adlarında ―buqa‖ sözünü buğa sözü saymala rı s əhvdir) 

---

141 
sözlərindəndir. Eranın əvvəllərində Albaniyada hunların başçısı Aqbuqa (―Alban 
tarixi‖ndə qədim ermən icə yazılışı - Aqbuqi). Babəkə qarşı göndərilmiş ərəb 
sərkərdəsi Buqa (o, əslən türk idi), Çingiz xan ın oğlanla rından Aruq -Buğa, 
Azərbaycan Cəla irilər dövlətində Sultan Əh məd in (1374-1410) oğlu Akbuqa, 
Türküstan hakimi Əsən-Bu ka (1309-1318) (70, V, s. 161) adları ilə müqayisə 
olunur.
T u r s u n. Əsən Calalın nəvəsinin adı (69, 107). Türkcə 
tursun, dursun 
(yaşasın, ö mür sürsün; ata-ananın körpəsinin sağ qalması arzusunu ifadə edir) 
sözündəndir. 
H a m a m. IX əsrdə Yu xarı Qarabağda xristian albanlarda hökmdar ad ı. 
Əvvəlinə ermənicə yazılışda ―h‖ səsinin əlavə olunması ilə Əməm adın ın təhrifi. 
Türkcə 
əm 
– ―əlac‖, ―dərman‖ (166, I, 270) sözü və -
əm
şəkilçisindəndir. 
Tarixçilərimizin əsərlərində adın Hamam kimi yazılması səhvdir. 
A l p -K u ş. XII əsrdə Bəyləqanda şəxs adı (62). Türkcə alp – ― igid‖ və
Kuş sözlərindəndir. Ehtimal ki, ―kuş‖ ko mponenti qədim türklərdə körpələrin və 
zahıların h imayəçisi sayılan və quş şəklində təsəvvür edilən Umay ilahəsini ifadə 
edir. Ola bilərdi ki, şə xs adlarında bu söz alıcı quş (qızılquş, şahin v ə s.) 
mənasındadır. Orta əsrlərdə Orta Asiyada və Azərbaycanda ―kuş‖ komponentili 
çoxlu türk əmirlərin in adları məlu mdur. Səlcuq oğuzlarında Nəsirəddin Aq-Kuş, 
Ba zdar Yu ryun- Kuş (77, 26, 80) və s. şə xs adları ilə müqayisə olunur.
A l t u n t a ş. XII əsrdə Bəy ləqanda şəxs adı (62). Türkcə 
altun
– ―qızıl‖
və taş (daş) sözlərindəndir. 
T u k-T e q i n. XII əsrdə Bəy ləqanda şəxs adı (62). Türkcə 
tun
(
tunq
) – 
―ilkin‖ və 
tuqun –
―şahzadə‖, ―vəliəhd‖ sözlərindəndir. 
B a ş a r. XII əsrdə Bəyləqanda şəxs adı (620. Tü rkcə 
baş
– ―başda duran‖, 
―öndə duran‖. və 
ər
– ―kişi‖, ― igid‖, ―döyüşçü‖ sözlərindəndir. 
İndiki Ermənistan ərazisində III əsrdə VIII əsrin ortalarınadək Ordu 
ko mandanların ın hamısı türk mənşəli Cin tayfasından idi. Erməni tarixçiləri Cin 
tayfasının türk mənşəli olduğunu danırlar. Burada həmin tayfa barədə 
danışmayacağıq. Lakin bu tayfanın ilk başçısı qədim erməni mənbələrində 
―Mamikon‖ kimi yazılmış və ona görə onun nəslindən olan ko mandanlar da 
Mamikonianlar adlan ırlar. Əslində isə Mamikon türkmənşəli Mamiqun şəxs adın ın 
ermənicə tə ləffü züdür. Bu ad qədim türkcə Ma mi və tunqus-mancurca və 
monqolca 
qun
― knyaz‖ sözlərindən ibarətdir. Müqayis ə üçün Attilanın atası 
Munzuqun, Çingizxanın nəslindən Alqun (70, 139), XIII əsrdə monqol sərkərdəsi 
Çormaqun və b. şəxs adlarını misal göstərmək o lar.
Biz o xucuları alban şəxs adların ın ço x hissəsi ilə tanış etdik. Aydın olur ki.
indiyədək Dağ ıstandilli sayılan Alban etnosunun çarlarının, feodalla rın ın v ə 
ruhanilərinin ad ları türkcəd ir. 
A l b a n l a r ı n t ü r k m ə n ş ə l i t o p o n i m l ə r i. Alban etnosunun 
türkmənşəli olması haqqında konsepsiyamızın doğrulugunu eranın əvvəllərindən 

---

142 
XI-XII əsrlə rə qədər Albaniyanın toponimləri də təsdiq edir. Mənbələrdə Albaniya 
ərazisində ço xlu yer adları çəkilir. II əsr müəllifi Klavdiy Ptolemey (bax: VDİ, 
1948, № 1) Albaniya ərazisində 29 yaşayış məntəqəsi və 5 çay adını çəkir. Bu 
toponimlə rin mənşəyi haqqında geniş ədəbiyyat var, la kin de mək o lar, heç birin in 
mənası açılma mışdır. Biz onun göstərdiyi Sanua, Qelda, Ala m, Baruka , Tabilaka
və İobula toponimlərini müvafiq olaraq A lbaniyanın Xen i, Qe lavu, orta əsrlə rdə 
Olo m ()Ula m və müasir Be rikey (Də rbənd rayonunda), Tövlə (Qəbələ rayonu) və 
Ba lakən ad ları ilə qarşılaşdırırıq. Maraq lıd ır ki, Ptole mey Sioda toponimini Kü rlə
Arazın birləşdiyi yerdə (təxminən indiki Cavad kəndinin yerində) qeyd edir. 
Ehtimal ki, bu toponim Suv-ada ―çayların qovuşduqları yürdə üç tərəfdən su ilə
əhatə olunan ada formalı yer‖ sözüdür və Suada toponimi zaman keçdikcə ―Cavad‖ 
formasını qəbul etmişdir. Ptolemey in qeyd etdiyi A lban, Qelda, Kamexiya, Osika 
və Tilb ida toponimləri müvafiq surətdə Albaniyanın Alban, Gel, Şa make, Şa ka və 
Silb tayfalarının adların ı əks etdirir. Ptolemey in qeyd etdiyi Alam toponimi türkcə