Azərbaycan türkləRİNİN

səbər
, xa kasca
 sibər
, monqolca 
tsəbər,
buryat- monqolca
səbər
), 
ç-s
əvə zlən məsinə görə 
səbər – “çəvər”,
―tə miz‖ , ―ehtiyatlı‖, ―qənaətcil‖, ―qayda 
sevən‖, ― xoşa gələn‖ sözündəndir (160, 142; 160, 111, 2, 1993, 1997). Er. əv. V 
əsrdə ermən ilərin türk mənşəli sak hakimi Savar, IX əsrdə bolqar xan ı Sevar (70, 
235) və X əsrdə Dəylə min türk hakimi Savar (I, 62) ş ə xs adları ilə müqayisə olunur. 
M ə h a c i r. Eht ima l ki, Məqacur adından təhrifid ir. Türkcə 
məqə-
―həmişə‖, ―daim‖ və 
çur
(t itul) sözlərindəndir (160, III, 2, 2172). X əsrdə 
türkmənşəli ərəb sərkərdəsinin adı Manqaçur şəxs adı ilə müqayisə olunur.
Ə s ə n C a l a l. XII əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində xristian albanların

---

140 
Xaçın knyazının ad ı. Ermən icə epiqrafik abidədə ―Hasan Calal‖ kimi yazılmışdır. 
Bu adın ―Cəlal‖ hissəsi orta əsrlərdə geniş yayılmış ərəbcə ―Calal- üd Dövlə‖ 
titulunun qısaldılmış formasıd ır. Hakimin əsl adı isə Əsəndir, lakin ermənicə ad ın 
əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə olun muş və ―ə‖ səsi olmadığ ına görə Hasan kimi 
yazılmışdır. Tarixçilərimiz isə bu kişinin adın ı indiyədək ermən icədən ruscaya 
Qasan, Xasan, ruscadan azərbaycancaya Həsən kimi çevirib ya zırlar. Belə liklə, 
türkmənşəli Əsən şəxs adı (türkcə 
əsən
– ―sağla m‖, ―gümrah‖ sözündən) ərəb 
mənşəli Həsən adı ilə eyniləşdirilmişdir, ha lbuki albanla rın xristian hiss əsinin 
hakiminin, ərəb lərin və isla mın qatı əleyhdarın ın adı ərəbcə ola bilmə zdi. La kin 
Ha mbarsumyan kimi tə ləffüz edilən və yazılan adı ermə ilər heç də rusca 
Xa mbarsumyan, ya xud Qa mbarsumyan yo x, A mbars u myan yazırlar və düz də 
edirlə r. Elədirsə, ermən icə Hasan kimi yazılmış adı Fə ridə Mə mmədovanın rusca 
Qasan, azərbaycanca Həsən yazması nədən irə li gəlir? Bu, türkə qa rşı nifrətdən, 
necə olursa olsun albanları türkə ya xın bura xma maq n iyyətindən irə li gə lir. Əsən 
Calalın babasının adı da Əsən olmuşdur və ermənicə o da Hasan yazılır. Gəncəsər 
monastrında (1216-1238-ci ildə tikilmişdir) 1240-cı ilə aid kitabədə Əsən Calalın 
―Vaxtanqın oğlu, böyük Hasanın nəvəsi Hasan Calal‖ adlan masından görünür ki, 
onun babası da Əsən adlan mışdır. Aydındır ki, hə min Əsən də ə rəbcə ―Həsən‖ 
adından ola bilməzd i. Deməli, qədim ermənicə yazılışda şəxs adların ın və 
toponimlə rin əvvəlinə ―h‖ səsi artırılma o lduğu nəzərə alın ma lıd ır. Erməni 
mənbələ rində indiki Aterk – ― Haterk‖ , Aran-Daş – ―Hrandaş‖, Aran – ―Hran‖ və s. 
kimi yazılmışdır. ―Əsən‖ sözü şəxs adlarında alban Sanesan şəxs adında öz əksini 
tapmışdır. Antik müəllif Dion Kassiy Şimali Qafqazda Azık (Yazıq) tayfasının 
başçısının adını Zantik kimi yazmışdır. Yazıqları iran mənşəli tayfa hesab edən 
tədqiqatçılar Zantik ş ə xs adı üstündə çox çalış mış, lakin onu İran d illə ri vasitəsilə 
izah edə bilmə mişlər. Ha lbuki bu ş əxs adı türkcə 
əsən, əzən
– ―sağlam‖ , ―gümrah‖ 
sözü və -
tık (-lık) 
şəkilçisindən ibarətdir. Lakin antik müəllif ad ın başında duran ―e‖ 
və ya ―ə‖ səsini yazma mış, ya xud onu mə lu matçısın ın tələffüz etdiyi kimi qeyd 
etmişdir. 
Əsən Calalın ad ı erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Asan, Asan-tiqin (168, 
128, 178), XIII əsrdə monqolla rda Esen-Buqa, Esen- Tey mu r, Əsən, - Tuqay və b., 
XIV əsrdə Bu lqar xanı Asan adı ilə müqayisə olunur. 
H o r i ş. Əsən Calalın anasının adı (69, 103). Ermənicə yazılışda əvvəlinə 
―h‖ səsi əlavə olun maqla Oris adının təhrifidir. Türkcə 
oris
– ― xoşbəxt ə la mət‖, 
―xoş nişana‖, ―qismət‖, ―nəsib‖, ―sərvət‖, ―vardövlət‖ (166, I, 667) sözündəndir. 
Mənbələrdə bu qadın Arzu xatun da adlanmışdır ki, bu da ―Oris xatun‖ adının 
danışıqda təhrif formasıd ır (qeyd edilməlidir ki, Əsən Calalın arvadının adı Mina-
xatun idi). 
A q – B u q a. Əsən Ca la lın oğlunun adı (69, 219). Türkcə