Azərbaycan türkləRİNİN

Atropatenlilər
Yu xarıda er. əv. I min illikdə mannaların, madayların, kasların və 
kaspilərin türkmənşəli etnoslar olduğunu göstərən faktla rı verdik. Hə min minilliy in 
ortalarında Midiyanın bir h issəsi – məhz indiki Cənubi A zərbaycan ərazisini əhatə 
edən, mənbələrdə ―Kiç ik M idiya‖ adı ilə adlanan hissəsi əhalinin etnik 
mənsubiyyətinə görə Böyük Midiyadan ayrıldı. Bu Azərbaycan ərazisində qabaqkı 
əsrlərdə getmiş etnik prosesin nəticəsi idi: Manna, Maday, Kas və b. qədim 
etnoslar əsasında yeni etnos formalaş mışdı. Er. əv. IV əsrdən sonra Kiçik Mid iya 
ölkəsi və xalqı Atropatena adlandı. VI əsrə aid Dərbənd qala divarında epiqrafik 
abidədə ―Aturpatkan‖ adının ya zılması (ba x: 114) özlüyünd ə göstərir ki, 
Atarpatkan bu ölkənin rəs mi adı id i. Lakin yerli əhalinin bu adı necə tələffüz 
etdiyini bilmirik. Burası məlu mdur ki, artıq VII əsrdə ərəb müəllifləri bu adı 
―Azərbaycan‖ kimi yazırdılar. Biz ―Azərbaycan‖ adının mənşəyi haqqında mövcud 
olan çoxlu fikirləri burada nəzərdən keçirməyəcəyik, çünki ―A zərbaycan‖ sözünün 
Atropatın adından yarandığını deyənlərin tərəfində dururuq. Əsas məsələ Atropatın 
və onun adı ilə adlan mış ölkədə əhalin in etnik mənsubiyyətinin öyrənilməsidir. 
Bununla belə bir düyün açılma mış qalır: b ir tərə fdən er. əv. III-II əsrlə rdə yaşamış 
antik müəllif Polibiy (Po libiy, V, 55) yazır ki, Atropaten çarlığı hələ farsların (yəni 
Əhəmənilər sülaləsinin ) vaxtından qalmışdır. Digər tərəfdən tarixşünaslıqda 
―Azərbaycan‖ adı Makedoniyalı İsgəndərə qarşı İran ordusunun başçılarından biri 
olmuş Atropatın adı ilə əlaqələndirilir. 
Yu xarıda I fəsildə biz atropatenlilərin İran mənşəli xalq olması haqqında 
türixşünaslıqda mövcud fikirləri vermişik: guya ―Kaspi‖, ―Zaqr-Elam‖, ―hürri‖ və 
s. dillə rində danışmış mannalar İrandilli midiya lıla r tərəfindən assimilyasiya 
adilmiş və er. əv. IV əsrdən sonra İrandilli Atropaten xalqı yaran mış, XI -XII 
əsrlərdən sonra isə türkləşmişlər. Lakin biz mannaların və madayların türkmənşəli 

---

159 
olduğunu göstərən faktları gətird ik. Əgər bu belədirsə, onda türk mannaların və 
madayların əsasında İrandilli yo x, elə türkd illi Atropaten xalq ı yarana bilərdi. 
Bizim fikrimizin xeyrinə konkret fa ktla r da vard ır.
―Atropat‖ adı qədim yunan və latın d illərində yazılış formasıdır. 
―Atarpatakan‖ və ―Azərbaycan‖ adlarından görünür ki, Atropat ş əxs adının əsl 
forması Atarpad, yaxud Adarpat id i. Bütün tədqiqatçılar bu adın İran mənşəli 
olduğunu yazırlar. Ço x ehtimal ki, bu həqiqətən belədir. Hindistanda 
atəşpərəstlərin ―aturpat‖ sözündəndir. Lakin etnik mənsubiyyətcə Atropat İrandilli 
xalqa mənsub adam deyildi. Strabon açıq yazır ki, Atropat midiyalı idi (Strabon, 
XI, 13, I). M idiyalı isə fars deyil.
De mə li, Atropat əslində Atarpat, ya xud Adarbad adının qədim yunanca 
yazılış formasıdır. Bunu IX əsr ərəb coğrafiyaşunası İbn əl Fəqihin həmin adı 
Adarbad (Adzarbadz) kimi yazması da (I, 36) göstərir. İbn əl Fəq ihə görə 
Adarbadın atasının adı İran, babasının adı Asvad imiş (I, 36).
Müəllifin İran kimi yazd ığı ad əslində Eran, yaxud Arandır. Müəllif 
sadəcə olaraq bu şəxs adını tanış olduğu İran ad ı ilə qarışdırmışdır. Türkcə 
erən, 
ərən
– ―igid‖, ―cəsur‖ demə kdir. Asvad şəxs adı isə türkmənşəli Asbat adının 
fonetik şəklidir. Bu ad türkcə 
as
– ―iltifat lı‖ , ― mərhə mətli‖, ―nəvazişli‖ , ―əziz‖, 
yaxud 
as, es
– ―ağ ıllı‖, ― zə kalı‖ və 
bat 
– ―bahadır‖ sözlərindən ibarətdir. Bu ad ın 
ikinci ko mponenti olan 
“bat”
sözü qədim türkmənşəlidir. Orta Asiyada Efta lit 
(Aqhun) dövlətinin IV əsrdə başçısı Qru mbat, VI əsrdə bolqar xan ı Kurbat (əslində 
Kurbat, türkcə