Azərbaycan türkləRİNİN

Azərbaycan dilinin təşəkkülünə dair 
Yu xarıda deyilənlərdən görünür ki, Azərbaycan dilinin kökləri er. əv. I 

---

173 
minilliyə - manna, maday, kas və a lban dillə rinə gedib çıxır. Bu etnosların d illə ri 
Azərbaycan dilin in tə mə l lay ını, er. əv. VIII-VII əsrlə rdə şima ldan gəlmiş kimme r, 
işkuz və sakların d illəri isə ikinci layını təşkil ed ir. Dilimizin birinci layının kökləri 
isə daha qədimlə rə - er. əvvəlki min illiklərdə Ön Asiya və Azərbaycan ərazisində 
yaşamış Şu mer, Lu lube, Kuti, Kas və b. etnoslarla bağlıd ır. Bu rada şumerlərin 
etnik mənsubiyyəti barədə söhbət açmaq fikrimiz yo xdur. Orta Asiyada, 
Qaza xıstanda, Türkiyədə və Azərbaycanda mü xtəlif va xt larda bu proble mə dair 
yazılar çap olun muşdur. Ho mmelin şu merlərin Altay mənşəli olması fikrini (o, ilk 
dəfə şumer dilində d inqir, Ay, ―Ay a llah ı‖, dağ, qaya, üç v ə b. sözlərini türkcə
tenqri, Ay, dağ, qaya, üç sözlərilə müqayisə etmişdi), bütün səylərə baxmayaraq, 
təkzib et mə k mü mkün olma mışdır. Şu me rlə rin Altay mənşəli olması fə rziyəsini 
inkar edənlər nədənsə bir suala cavab vermirlə r: ço xsaylı şu mer-türk le ksik 
paralelləri (ba x: 7) nə ilə əlaqədardır və nəyə görə başqa dil a ilə ləri (məsələn, se mit, 
Qafqa z, Hind-Avropa və b.) ilə yo x, məh z türk dillə ri ailəsi ilə o xşarlıq lar 
mövcuddur? Ehtimal ki, hürri, het, elam, urartu v ə b. qədim şərq dillərindəki 
türkmənşəli sözlər (bax: 12) məhz bu qədim etnosların dillərindən alın malard ır.
Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan dilinin təşəkkülü proble mi 
azərbaycanlıların mənşəyi haqqında yeni konsepsiyaya uyğun aspektd ə qoyulma lı 
və onun ana xəttini dilimizin Azə rbaycan əra zisində e radan əvvəlki etnosların 
birbaşa varisi o lması müəddəası təşkil etməlid ir. Nəzərdə tutulmalıd ır ki, 
toponimlə rin və şə xs adla rın ın a raşdırılması nəticəsində üzə ç ıxa rılmış manna, 
midiya və alban d illərinə a id leksik vahidlər dilimizin erkən türixi haqqında 
təsəvvür yaratmağa imkan verir. Bu sahədə dilçilərimizin art ıq uğurlu araşdırma la rı 
vardır. T. İ. Hacıyevin 13; 14; 15; 16), F. A. Cəlilovun (12), N. M. Xud iyevin (11), 
C. V. Qəhrə manovun və Ş. X. Xəlilovun (4) əsərləri Azə rbaycan xalq ının mənşəyi 
haqqında yeni konsepsiyanın təməl daşları sayıla biləcək tədqiqatlard ır. 
N. M . Xudiyevin əsərində doğru göstərilir ki, Azə rbaycan ərazisində 
qədim etnosların və onla rın türkdilli olması fikri Azərbaycan dilinin təşəkkü lü 
tarixi və ü mu miyyətlə, türk dillə rin in mövcud təsnifi məsələlərinin yenidən 
araşdırılması vəzifəsini qarşıya qoyur. 
Bu əsərlərdə A zərbaycan türk d ilinin guya XI-XII əsrlə rdən sonra 
yaranması, yəni göstərilən əsrlərdə cənubda ―İrandilli‖, şimalda ―Qafqazdilli‖ 
Atropaten və Alban dillərinin ta ma milə assimilyasiyaya uğraması əsasında 
təşəkkül tap ması fikri xa lqımızın və dilimizin tarixinə yabançı, kənardan 
yapışdırma fikir kimi rədd olun muşdur. Doğrudan da qısa bir tarixi müddət ərzində 
ümu mxalq türk dili və onun əsasında ədəbi dil yarana b ilməzdi. İ. A. Boduen de 
Kurtene, Q. Şu xardt, L. V. Şerba, A. Meyə kimi böyük tədqiqatçılar dillərin 
əvəzlən məsi və bir dilin ölüb getməsi prosesinin dilçilikdə aydın olmadığ ını 
yazmışlar. Lakin tarixçilərimiz bu problemi ço x asanlıqla ―həll‖ etmişlər: oğuzlar 
Ön Asiyanı və Qafqazı işğal etdilər, lakin yalnız Azərbaycan ərazisində ―İrandilli‖ 
atr opatenlilə rə və ― Qafqa zdilli‖ a lbanlara qənim kəsilərə k, təzminən yüz il ərzində 

---

174 
dillərini məhv etdilər, e lə məhv etdilə r ki, heç bir kəndin əhalisi də canını xilas edə 
bilməd i, heç bir əsər-əla mət qalmadan yoxa ç ıxd ıla r və nəticədə XIII əsrdə burada 
Azərbaycan ədəbi türk dili forma laşdı! 
Əslində isə heç bir belə proses getməmişdir, bu, ola da bilməzd i, çünki 
oğuzlar əhalisi qədimdən türkcə danışan ölkəyə gəlmişdilər. Mən on illər boyu bu 
qondarma konsepsiyanın əleyhinə çıxmışam. Dilimizin Azərbaycan ərazisində 
eradan əvvəlki minilliklərdə yaşamış türkmənşəli etnosların dillə ri əsasında 
təşəkkül tapdığın ı sübut edən faktla rı yu xa rıda vermişik. Ümu miyyətlə,