Azərbaycan türkləRİNİN

tarixilik 
prinsipi dərk etmənin prinsipi k imi, hər bir hadisəni onun yekunu, nəticəsi vasitəsilə 
anlanmasının mümkünlüyünə əsaslanır:
Azərbaycan ərazisində nəhayət etibarilə
erkən orta əsrlərdə ü mu mxalq türk d ilin in (Atropaten və alban dillə rin in) mövcud 
olması göstərir ki, bu dil yerli qədim türk etnosların dilləri əsasında yaranmışdır. 
Bu müddəa ―
müasir – keçmişinin məhsuludur, nəticəsidir
‖ deyən dərketmə 
prinsipinə uygundur. Toponimlə rdə və şəxs adlarında əksini tap mış manna, maday 
və alban dillərinə a id sözlərin indi də A zərbaycan dilində işlən məsi də, başqa sözlə, 
dilimizin ço xminillik vərəsəliyə malik o lması da bu prinsipə əsaslanır.
Bir neçə misal göstərək. Manna çarlarının bəzilərin in (Musasin, Eresin, 
Şarsin) ad larının sonlarında ―
sin
‖ sözü vardır. ―Sin‖, ―çin‖, ―şin‖ formalarında bu 
söz qədim türklərdə şəxs adlarının sonunda eynilik, bənzərlik, o xşarlıq bildirirdi. 
Azərbaycan dilindəki ―
çin
‖ (türk d illərində 
s-ç-ş
əvə zlən məsinə görə, de mə k o lar 
ki, 
çin
sözü 
sin
və 
şin
sözlərinin variantıd ır) sözü ş əxs adlarında onun dəqiq 
mənasını müəyyən etməyə kö mə k edir. Məsələn, ―yu xu m çin çıxdı‖ ifadəsində 
çin
sözü ―olduğu kimi‖, ―eynilə‖ mənasındadır. Ona görə Manna hakimlərindən 
Ərəsinin adı əslində ―tamamilə ər (igid, döyüşçü) kimi‖, daha dəqiqi ―ərin ö züdür‖ 
mənasını verir. Gü man ki, asurca Ərəsin kimi ya zılmış ad Ərəç in kimi səslənirdi, 
lakin hə min dildə ―ç‖ səsi olmadığ ına görə ―çin‖ sözü ―sin‖ kimi ya zılmışdır; Bu 
da ola bilər ki, hə min adda bu sözün məhz 
sin
forması iştirak edir. La kin 
Azərbaycan dilində bu sözün 
şın 
(məsələn, 
ssarışın, 
―sarıya bənzər‖, ―sarı kimi‖) 
variantı da vardır və şübhəsiz ki, 
sin, çin, şin 
sözünün formasıdır. Bu göstərir ki, 
dilimizdə 
çin
və 
şin (şın)
sözlərin in müstəqil iki mənbəyi vard ır. Onla rın biri 
manna dilidir. A zərbaycan dilində eyni mənada 
san
(ad-san) və 
şan
(şan-şöhrət) 
sözləri vard ır. Manna və Mid iya adlarında ―
san
‖ sözü vard ır. Deməli, 
san
və 
şan 
sözlərindən biri qədimdən mövcuddur. 
Azərbaycan dilində həm 
tək
(qədim türkcə 
tek ,
S. E. Ma lova görə, - 
Памятники древнетюрской письменности. –М.-Л., 1951, с.33 qədim türkcə bu 
söz «
təq
‖ kimidir) – ―kimi‖, ―sanki‖, ―elə b il‖, ―o xşar‖, ―bənzər‖ (100, 546) və 
həm də tən (qədim türkcə
tenq
– ―eyni dərəcədə‖, ―eyni bərabərdə‖, ―uyğun gələn‖ 
(100, 551) sözləri işlən ir. Ərətən (ərə bərabər. ər kimi) və Davtək (dayı tək) şəxs 
adları göstərir ki, alban dilində də bu sözlər vard ı və deməli, qədim ―tenq‖ sözü ilə 
bağlı dilimizdə ―tən‖ və ―tək‖ formaların ın mü xtəlif mənbələri vardır. 
Azərbaycan dilin in oğuz dillər q rupuna aid olduğuna görə erkən orta 

---

175 
əsrlərdə yaran ması haqqında tarixşünaslığımızda əksini tapmış fikrin qondarma 
olduğunu göstərən belə faktlar ço xdur. T. İ. Hacıyev bunu deməkdə haqlıd ır ki, 
ümu mi danışıq dili o lmadan ədəbi dil yarana b ilməzdi. Əgər XIII əsrdə yazılı 
dilimiz vardısa, bu, o deməkdir ki, ondan çox- ço x əvvəl ü mu mxalq danışıq dili 
vardı. Bu isə Azərbaycan dilinin XII – XIII əsrlərdə yaran ması fikrinə ziddir. Qazi 
Bürhanəddinin, Nəsiminin, Şah İsmay ıl Xətainin yarad ıcılığı yalnız uzun təkamül 
prosesini keçirmiş ümu mxalq danışıq dili əsasında mü mkun ola b ilərdi, ―kənardan 
gətirilmə‖ və ―yerlilərə qəbul etdirilmə‖ türk dili əsasında da ola bilmə zdi. Hər 
hansı bir dildə şer yazılırsa, deməli, həmin dil şifahi ədəbi dil ənənələrinə malikdir. 
Bütün bunlar özlüyündə aydın şeylərdir, lakin bəzitarixçilərimizi buna inandırmaq 
olmur. Azə rbaycan dilinin oğuz dillər qrupuna mə xsus xüsusiyyətlərinin üstünlük 
təşkil et məsi oğuzların u lu əcdadların ın Ön Asiya və A zərbaycan əra zisindəki 
qədim etnoslarla mənşə birliyini göstərən fakt kimi nə zərə a lın malıd ır. Məsələn, 
müasir xakasların və uyğurların qədim etnik ad ları kasdır. Xakaslar və uyğurlar isə 
mənşəcə oğuzlarla bağlı xalq lar sayılır. Be lə olduqda Azərbaycan dilində oğuz 
dilləri üçün səciyyəvi xüsusiyyətlər Azərbaycanda er. əv. II minillikdən məlu m 
olan kasların d ilində də ola bilərdi. Hunların və kəngər –peçeneqlərin oğuz mənşəli 
olması və həmin tayfaların eranın əvvəllərindən Albaniyada məskunlaş maları da 
nəzərə alın ma lıd ır. A zərbaycan dilinin e radan əvvəlki etnik ko mponentlərin in 
nisbəti barədə bitmiş fikir söylə mə k çətindir. Lakin burası şübhəsizdir ki, xə zə r və 
oğuz- q ıpçaq dillərinə mənsub səciyyəvi xüsusiyyətlərdən başqa dilimizdə qabaqkı 
etnik ko mponentlərin izləri də olmalıdır. E. İ.Əzizov A zərbaycan dia lekt lərindəki 
türk, xəzər və oğuz ko mponentlərindən şərti olaraq adlandırd ığı türk 
ko mponentinin eradan əvvəlki minilliklərlə bağlı olduğunu yazmaqda (6, 71) 
haqlıdır. Lakin bir məsələ aydındır: indi ―A zərbaycan dili‖ adlandırdığ ımız dilin 
rəsmi ola raq ―türk d ili‖ ad lan ması məh z oğuzlarla bağlıdır. Tarixi fa ktla rın a zlığ ı 
ucbatından azərbaycanlıların ulu əcdadları sayılan kutilərin və lu lubelərin etnik 
mənsubiyyətləri barədə qəti fikir söyləmə k mü mkun olmasa da, tədqiqatçıların bu 
fikri ço x əhəmiyyətlid ir ki, mannalar kutilərin və lulubelərin varisləri kimi tarix 
səhnəsinə çıxmışla r. Bu varislərin sırasında indiyədək İrandilli sayılmış madayla rı 
da əlavə etmə k la zımd ır. Yu xarıda gətirdiy imiz fa ktla r is ə mannaların, madayların 
və kasların türkmənşəli etnoslar olduğuna şübhə yeri qoymur.
Azərbaycan dilinin təşəkkülü prob le mi araşdırılarkən er. əv. VIII – VII 
əsrlərdə Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada məskunlaşmış kimmerlər, skiflər, saklar 
və eramızın I minilliy ində gəlmiş mü xtəlif türk etnosları da nəzərə a lın malıdır. 
Məsələnin belə qoyuluşu is ə türkologiyada türk dillərinin təsnifi ilə bağlı 
vəziyyətin qənaətbəxş olmadığın ı göstərir. Türkoloqla r hunlardan qabağa ged ə 
bilməd iklərinə görə, türk dillə rin in indiki təsnifi qüsurlu və yarımçıqdır. Məsələn, 
N. A. Baska kovun təsnifində Altay dövrü er. əv. IV əsrdə b it miş hesab edilir. Belə
çıxır ki, həmin əsrdən əvvəl müstəqil türk d illəri yo xdur, türk, tunqus, mancur və 
monqol dilləri hələ ayrılma mışdı. Biz bunu türk xalq larının tarixi sah əsində 

---

176 
naşılığın ən yaxşı nümunəsi hesab edirik. Belə çıxır ki, er. əv. III əsrdə Mərkəzi 
Asiyada imperiya yaratmış türk hunlar cəmi yüz il ondan əvvəl yenicə ―dünyaya 
gəlmişdilər‖, ondan qabaq heç yerdə türk dili yo x idi, təşəkkül tapma mışdı, monqol 
– tunqus- mancur qarışıq lı Altay dili vardı. Ona görə Altay dil ailəsin in 
parçalan ması dövrü məsələsi xüsusi tədqiqat pred meti olmalıdır. Q. İ. Ramstedt və 
B. Y. Vladimirsev hesab edirlər ki, Praaltay dili əvvəlcə ü mu mtunqus və 
ümu mmonqol- türk qollarına, sonra ikincisindən monqol və türk dillərinə 
ayrılmışdır (bu barədə bax: Насилов Д. М. Об Алтайской языковой обшности. 
К истории проблемы. «Тюркологический сборник - 1974», М. 1978, с. 90- 
108). N. N. Poppeyə görə, Altay dil ailəsindən əvvəlcə pratürk qrupu ayrılmış , 
tunqus- monqol – mancur dilləri u zun müddət bir qrup da xilində qalmış və sonra 
parçalan mışdır (Poppe Nikolas. Verg lichende Grammatik d ie Altaischen sprahen. 
Wiecbaden, 1960, I, s. 8).
Yu xarıda er. əvvəl III – I min illiklərdə A zərbaycan ərazisində türk 
mənşəli etnoslar haqqında gətirdiyimiz fakt lar göstərir ki, N. Poppenin fikri düzgün 
sayılmalıdır və Ümu mtü rk dillərinin Praltay dilindən ayrılmasını er. əv. III 
minillikdən əvvələ a id et mək lazımd ır. Manna və Urartu əra zisində