Azərbaycan türkləRİNİN

etnik arasık əsilməzlik
vardır, ha lbuki, bunu 
Türkiyə üçün demək o lmaz. Ona görə də Azərbaycan ərazisində Mannadan və 
Midiyadan başlayaraq XI-XII əsrlərə qədər toponimlər və şəxs adları da əsasən 
türkcədir. Bu o deməkdir ki, oğuzlar əhalisi əksəriyyətcə türk mənşəli əhalidən 
ibarət ölkəyə gəlmişdilə r.
O ki qald ı A zərbaycan dilinin Türkiyə dilinə yaxınlığı məsələsinə, bu da 
aydındır: əvvələn, Atropatena və Albaniyada erkən orta əsrlərdə məskunlaşmış türk 
tayfaların ın dilləri mənşəcə Oğuz dilləri qrupuna daxil olan xalqların d illəri ilə eyni 
kökdən ibarət olmuşdur. Türkolo ji ədəbiyyatda bu qədim xalq lar Qərb i-hun dilləri 
adlandırılır.Deməli, oğuz d illəri üçün səciyyəvi xüsusiyyətlər Azərbaycan ərazisinə 
Səlcuq-oğuzla rından qabaq gətirilmişdi; ikinc isi, Azə rbaycan ərazisində yaşamış 
qədim etnosların (mannaların, madayların, kasların, a lbanların v ə s.), habelə er. əv. 
VIII və VII əsrlərdə gəlmiş kimmerlərin, skiflə ri, sakların, quqarların, şirakla rın və 
b., Orta və Mərkəzi Asiya oğuzlarının eradan əvvəlki minilliklərindəki əcdadları ilə
bir kö kdən ibarət olmadığın ı nə ilə sübut etmək o lar? Heç nə ilə. Əksinə, eradan 
qabaqkı min illikdə mövcud türk dilləri əsasında təşəkkül tap mış Azərbaycan 
dilinin Türkiyədə və Türkmənistanda oğuz tayfalarının dilləri əsasında formalaşmış 
Osmanlı-türk və türkmən dilləri ilə yaxınlığı göstərir ki, belə bir kö kbirliyi 
olmuşdur; üçüncüsü, şübhəsiz ki, oğuzların gəlməsilə A zərbaycan ərazisilə Türkiyə 
və Azərbaycan dillərini ya xın laşdıran ünsürlər daha da çoxa lmışdır. 
Manna, Maday və Atropatena dillə rində bizə mətnlət gəlib çat ma mışdır. 
Alban dilində yazıla r isə çoxdandır ki, tapılmışdır. Qırx ildən art ıqdır ki, bə lkə də 
türk runi əlifbasının bir növü ilə yazılmış bu yazıları erməni və rus alimləri 
Dağıstan dillərində o xu maq üçün baş sındırırlar. A zərbaycanda türk runi əlifbasını 
bilənlə r ço xdur, a mma onla rı bu yazıla r maraq landırmır. Hava xtsa bir ananın bu 
yazıları o xuyacaq oğul doğmasını gözləmək lazım gəlir... 
De mə li, qədim və erkən orta əsrlərdə dilimizdən yalnız toponimlərdə və 
şəxs adlarında əksin i tap mış türk leksik vahidləri məlu mdur. Bu leksik vahidlərin 
filolo ji təhlili xüsusi tədqiqat mövzusudur. Diqqəti cə lb edəni odur ki, hə min le ksik 
ünsurlərin bir hissəsi indi də A zərbaycan dili eradan əvvəlki I minilliy in 
əvvəllərindən Azərbaycan ərazisində işləd ilmiş dillər ilə vərəsəliyə malikdir. Bu, 
sonrakı tədqiqatlar üçün geniş meydan açır.

---

180 
N ə t i c ə 
Azərbaycan xa lqın ın təşəkkülü haqqında konsepsiyamızın əsas müddəaları 
qısaca bunlardır. Er. əv. II min illiyin sonlarında və I min illiyin əvvəllərində 
Azərbaycan əra zisində və ona qonşu bəzi bölgələrdə türkmənşəli etnosların 
yaşamasına heç bir şübhə ola b ilməz. Kas, Manna, Maday, Kaspi, A lban və b. 
qədim etnosların Hürritdilli, Ela mdilli, Qafqa zdilli v ə s. olması haqqındakı ba xışlar 
elmdən kənar, qondarma fikirlə rdir.
Deyilənlər göstərir ki, Azə rbaycan ərazisində qədim etnosların, xüsusilə 
Manna və Midiya dövlətlərinin tarixi yenidən işlən mə li və xalqa çatdırılmalıdır. 
Ali məktəblə rdə türk xa lqlarının tarixi kursunun tədrisində qondarma, dolaşıq 
konsepsiyalar əvəzinə proble m məh z bu aspektdə qoyulma lıdır. Tə ləbələr 
bilmə lidirlə r ki, türk xa lqlarının tarixi bəşər tarixinin, A zərbaycan xa lqının tarixi 
isə ümu mtürk tarixin in ən qədim və ən zəngin hissəsidir; çünki qədim türklə rin ilk 
dövlət qurumları məhz Azərbaycan ərazisində yaran mışdır. Türk etnosların ın 
qədim dövrdə və erkən orta əsrlə rdə Azə rbaycan ərazisində Manna və Maday (er. 
əv.VIII – VI əsrlər), Sak çarlığı (er. əv. VII – V əsrlər), Atropatena (er. əv. IV –
eranın III əsrləri), Albaniya (er. əv.IV – eran ın VII əsrləri), Cənubi – Şərqi 
Avropada Skif çarlığ ı (er. əv. III – eran ın III əsrləri), Hun xaqanlığı (III – V əsrlər), 
Avar, Bolqar və Xə zə r xaqanlıqları (VI- IX əsrlər), Mərkə zi Asiyada və Orta 
Asiyada Hun xaqanlığı (er. əv.III – I əsrlər), Kuşan çarlığ ı (I – IV əsrlər), Ağhun 
(Eftalit) çarlığ ı (IV- VI əsrlər), Türk xaqanlıqları (VI – VIII əsrlər) və b. ço xlu 
dövlət qurumları vaedır. Sonrakı əsrlərdə türk dövlət qurumları daha ço xdur.
Mannalar, madaylar, atropatenlilər və albanla r haqqında irihəc mli kitablar 
çap olunmuşdur. Lakin bu kitabların heç biri xalq ımızın mənşəyi məsələsində 
azərbaycanlıda milli ift ixa r hissi, milli qürur hissi, ü mu miyy ətlə, xoş emosiya 
yaratmır, çünki göstərilən etnosların etnik və dilcə mənsubiyyətləri haqqında 
həmin kitablarda deyilənlə r xa lq ın ruhuna tama milə ziddir. A zərbaycanlıla rı öz 
köklərindən ayırdıq larına, onların etnogenizini tamamilə yad məcraya saldıq larına 
və beləliklə, xa lqımızın etnik tarixin i c ılızlaşdırdıq larına görə bəzi tarixç ilərimizin 
günahlarını əvvəl – axır xalq üzlərinə çırpacaqdır. Belələri bulaq üstündəki quru 
ağaclara bənzəyirlər. Belə ağacların kölgəsi o lmaz.
Azərbaycanda türkdilli əhalinin orta əsrlərdə gəlmə olduğunu sübut 
etməyə çalış maqla bu müə lliflə r əslində Ermən istandan azərbaycanlıların kütləvi 
qovulması və Qarabağın Azərbaycandan qoparılmasının tarixən əsaslandırılmasına 
doğru yönəldilmiş ermən i tarixşünaslığına istər – istəməz tərəfdar o lmuşlar.
Mannalar və madaylar türk xalq larının tarixində ilk dövlət qurumlarını 

---

181 
yaratmış etnoslardır. Türk xalq ları içərisində azərbaycanlılar hələ er. əv. I 
minillikdə Manna, Maday, Atropatena və Albaniya dövlətlərini yarat mış yeganə 
xalqdır. Həqiqət budur, cənablar, istəsəniz də, istəməsəniz də!
Deyilənlərdən a lınan bir nəticə də budur: Qərb i Avropa və rus 
tədqiqatçıların ın skiflərin, kimmerlə rin, sakların, massagetlərin və sarmatla rın etnik 
mənsubiyyətləri haqqında yazdıq ları fikrimizcə obyektiv likdən kənard ır.
Türk xalq ları zaman etibarilə min illərlə ö lçülən zəngin tarixə malikdirlər. 
Dünyada heç bir xalqın əcdadlarının tarixin i döyüş meydanlarında yaratmış qədim 
türklərlə müqayisə etmək olmaz. Türklər heç vaxt tabelikdə, asılılıqda 
yaşamamışlar. Onların kiçiləri də, qadınları da döyüş meydanlarında həmişə 
qəhrəmanlıq ə zmilə döyüşmüşlər. V əsrdə böyük türklə rdən biri o lan Atillan ın 
sarayında olmuş Ro ma konsulu Prisk şahidi o lduğu bir maraqlı səhnənin təsvirini 
verir: nahar vaxtı hun şairləri Atillanın qələbələrin i mədh edir, dpyüşçülər 
şənlənirdilər. Məclisdə olan qocalar isə hərbi səfərlərdə iştirak edə b ilmədiklərinə 
görə ağlayırdılar...
Kitabda deyilən lərdən aydın oldu ki, a zərbaycanlıların arxasında 
arasıkəsilməz şanlı tarix və zəngin mədəni irs vardır. Bu, tarixi həqiqətdir! Gələcək 
tədqiqatçılar indiyədək xa lqdan gizlədilmiş bu həqiqəti aşkara çıxarmalı və xa lqa 
çatdırmalıdırlar.
İndi namərd erməni qonşumuz neçə illərdir ki, bizimlə torpaq davası edir. 
Ermənilərin tarixi ço x c ılızd ır, bunu onların tarixç iləri də ya xşı bilirlər. Bunu da 
bilirlər ki, ermən ilərin er. əv. VII əsrdən türk kimme rlə rin və sakların, sonra da 
türk Mid iyanın, Əhəmən ilərdən sonra türk Atropatenanın hakimiyyəti altında 
yaşamışlar. İndiki faşist təbiətli siyasətlə onlar tarix yaratmaq istəyirlər, lakin 
bilmirlə r ki, gələcə kdə erməni tədqiqatçıları bu riyaka r siyas ətdən öz xa lqın ın 
tarixin i yazmaq üçün yararlı bir şey mənimsəyə bilməyəcəklər və deməli, tarixləri 
elə c ılız o laraq qalacaqdır.
Bax: ― Вес тник‖ древней ис тории, 1948, № 4.

---

182