Azərbaycan türkləRİNİN

tam 
– ―qala‖, ―qala divari‖ (100, 529) və qədim yaşayış 
məntəqə adlarının bə zilə ri üçün səciyyəvi 
bat, bab
sözlərindəndir.
Ç u l a (ind iki Culfan ın qədim ad ı). Türkcə 
yul (cul) –
―yol‖, ― keçid‖
sözlərindəndir.
X r a m. Tü rk – monqol d illərində 
xərəm
– ―qala‖ sözündəndir. Yu xarı 
Qarabağda indiki Xramort (Xərəm – Yu rt toponiminin ermənicə təhrifidir) 
toponimi ilə müqayisə et mək olar.
IX- XII əsrlərdə yaşamış ərəb coğrafiyaçıların ın əsərlərində Arranda bir 
sıra yeni toponimlərin adı çəkilir.
B a r m a k (məşhur Xıdırzində pirin in yerləşdiyi Beş – Barmaq qayasının 
adı.) (I, 61). Türkcə 
parmak –
―daş təpə‖ sözündəndir.
S a n a r (Kürlə Arazın birləşdiyi yer). (I, 61). Türkcə 
sənqər
– ―burun‖ 
(qurunun suya girmiş burun ş əkilli h issəsi) sözündəndir. Suqovuşanda yaranmış 
burun şəkilli quru ərazinin ad ıdır.
H ə n d a n (1, 80). Qarabağda dağ adı. Mü əllifin əsərin in üzünü 
köçürmüş katiblərin səhvi üzündən Xan – Otaq adının təhrifidir. Ermənicə təhrif 
forması Xanadzak (Xan – kəndi) kəndinin adıd ır.
Ə r - R u b (I, 80). Qarabağda bir mahalın adı. Harov toponiminin
(Füzu li rayonunda Horovlu kəndi) ərəbcə təhrifid ir.
B ə y l a q a n (əsl ad ı Biləqan). M il düzündə xarabalıqla rı Örənqala adı 
ilə qalmaqda olan qədim şəhərin adıdır. Türkcə
pila
– ―düzən‖, ―açıq yer‖ sözü 
(C.S. Ra mstadt. Studies in Ko rean etumo logy. He lsinki. 1949) və 
qan 
şəkilçisindəndir. Toponimin bu etimo logiyası Biləqanın M il dü zündə yerləşməsi 
ilə təsdiq olunur.
K o t u r ç a t. Türkcə 
k otur
– ―keçəl‖, ―seyrək bit kili yer‖ və 
çat 
– ―iki 
dağ tirəsinin birləşdiyi yer‖, ―qayalıq yüksəklik‖, ―yarğanlı və dərəli dağ yamacı‖, 
―dağ qolu‖ sözlərindəndir.
K r a p a ş t i. Türkcə qara, baş (zirvə) sözlərindən və 
tı (lı) 
şəkilçisindəndir.Qarabaşlı sözünün təhrifidir. 
Ç a p a r. Türkcə poçt atının saxlandığ ı yer mənasındadır. 
Stepan Orbelian (XIII əsr) Sisakanın maha lla rın ın ad larını çəkir: Tsquqk 
(həm də Vayosdzor), Qeqarkuni, Sotk, Aqahec (ya xud Xojaraberd), Haband, Baqk 
(yaxud Atqen), Kovvsakan, Arevik (yaxud Taşton v ə Meğri), Dzo rk (yaxud 
Baqaberd qalası və Kapan), Erindjak və Qo xtan, Cahuk (30, II fəsil).
Buradan aydın o lur ki, Sisakanın ərazisi A zərbaycanın Qubadlı-Zəngilan
zonasını, indiki Ermən istanın Meğri, Basar-Keçər, Qacaran rayonlarını və 
Naxçıvanın Ordubad-Əlincə bölgəsini əhatə edirdi. Qədim ermənicə verilmiş bu 
adların türkcə əsl formaları belədir: Tusluk, Quqar, Satak, A la-İç (sonra Qacar), 

---

146 
Abant, Balk (sonra Atqen), Kusakan, Arəvik həm də (Taşton), Əlincə, Kolt və 
Culfa. Hə min adların Vayosdzordan (azərbaycanca Vedibasar) qeyri heç biri 
ermənicə deyil. Bu mənbədə Dzork kimi yazılmış toponimin ermən icə 
dzor
– ―dərə‖ 
sözü ilə əlaqəsi yoxdur, bunu həmin ada əlavə olunmuş ―k‖ səsi də göstərir, çünki 
həmin səs qədim ermən i dilində bir qayda olaraq tayfa adlarına ə lavə olunurdu və 
cəm bildirirdi. Əslində həmin mahal adı Çor (Çur) kimid ir və türk mənşəli 
çor 
(şor)
tayfasının adını əks etdirir. Bunu Moisey Xorenasinin əsərində Şorapor kimi 
qeyd olunması da təsdiq edir. 
Biz 
mənbələ rdə XII əsrə qədər qeyd olunmuş Alban (Arran) yer adlarının – 
toponimlə rin in bir hissəsini nəzərdən keç irdik və onla rın türkmənşəli olduqlarını 
gördük. İlk dəfə b izim tərəfimizdən açılmış bu adlar alban etnosunun türkmənşəli 
olmasına şübhə yeri qoymur. Ola b ilməzd i ki, başqa dildə - Dağıstan dillərində 
danışan xalq uşaqlarına və yaşadığı kəndlərə türkcə adlar versinlər. 
Alban etnik adını daşıyanların türkmənşəli olduğunu təsdiqləyən başqa 
faktlar da vardır. On ların biri qazaxlarda, türkmənlərdə, qırğ ızlarda və 
qaraqalpaqlarda Alban adlı tayfanın keçən əsrin sonlarınadək mövcud olmasıdır. 
Bu barədə biz əvvəlki əsərlə rimizdə yazmışıq. Qədim e rməni mənbələrində və 
―Alban tarixi‖ndə şimalda yaşayan hunlardan Haluandur adlı bir tayfanın V əsrdə 
Albaniyaya basqını qeyd olunur. Qədim ermənicə yazılışında əvvəlinə ―h‖ səsi 
əlavə olunmuş bu etnosun əsl adı Aluandur, yaxud Alvandur kimi bərpa olunur. 
Biz hesab edirik ki, bu etnonim Alvan (Alban) adından və bə zi qədim türk tayfa 
adları üçün (Bayandur, Çavundur, Utidur və b.) səciyyəvi ―dur‖ ko mponentindən 
ibarətdir və de mə li, a lban adlı tayfa eranın əvvəllərində hunların da tərkibində 
vardı.
Yu xarıda demişdik ki, özlərini ―alban‖ adlandıranlar qədimdə 
Atropatenada da yaşayırdı. Strabon albanların‖bir h iss əsinin‖ Mid iya dağlarında 
yaşadığını yazmışdır. (Strabon, XI, 7, I və XI, 8, 8). Bu son dərəcə qiy mətli 
mə lu mat a lbanları Dağıstandilli hesab edən tarixç ilərimizə qa rşı ə limizdə ən tutarlı 
faktdır: Mid iya dağlarında eradan əvvəl (Strabonun bu məlu matı er. əv. IV-III 
əsrlərə aiddir) heç bir Dağıstandilli tayfa yaşaya bilməzdi. Toponimlər əsasında 
alban tayfasının Ermənistanda, Gürcüstanda və Dağıstanda (Dərbənd zonasında) 
yaşaması da müəyyən edilmişdir (bax: 85). Cənubi Azərbaycanda əhalisi 
azərbaycanlılardan ibarət Alban kəndlə ri indi də vardır. 
Alban etnosunun türkmənşəli olduğunu sübuta yetirəndən sonra bir sual 
yaranır: alban etnik adını daşıyanlar A zərbaycan ərazisində nə vaxtdan 
yaşayırdılar? 
Yu xarıda dedik ki, albanların adı ilk dəfə er. əv. IV əsrə aid hadisələrlə 
əlaqədar çəkilir. Lakin bu heç də albanların burada IV əsrdən yaşaması demək 
deyildir. Sadəcə olaraq Şimali A zərbaycan ərazisinin IV əsrdən əvvəlki tarixi 
haqqında yazılı mənbələr yo xdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkarlan mış 
maddi-mədəniyyət nümunələ ri isə, ü mu miyyətlə, etnik tarixi izlə məyə kö mək 

---

147 
etmir. Qədim şərq mənbələrində də Alban adlı etnos və ya ölkə adı 
çəkilmir.Arazdan şimaldakı A zərbaycan ərazisi qədim şərq dövlətlərin in 
ma raqdairəsinə da xil olma mışdır. M idiya və İran haqqında ətraflı mə lu mat verən 
Herodot və Ktesiy (er. əv. V əsr) Alban adını çəkmirlər. Bu onu göstərir ki, er. əv. 
V əsrə qədər Şimali A zərbaycan ərazisində albanların müstəqil dövlət qurumu yox 
idi. Strabonun özü yazır ki, A lbaniyanın 26 tayfasının h ər birinin əvvəllər çarı
(yəni tayfa başçısı) vardı, indi (yəni Strabonun vaxtında) onlara b ir çar başçılıq
edir. Gü man ki, er. əv. V – IV əsrlərə qədər A lbaniyanın ərazisi tədqiqatçıların 
―Skif dövləti‖ ad landırdıq ları Sak çarlığın ın tərkib inə daxil idi. Qeyd edilməlid ir ki, 
bəzi tədqiqatçılar alban tayfasını mənşəcə saklara mənsub tayfa sayırlar, başqa 
sözlə, alban tayfasının sakların tərkib ində gəldiyin i söyləyirlər. İlk dəfə bu fikri 
keçən əsrdə R. Blay xştayner söyləmişdir. Lakin o, sakların irandilli sayılması 
konsepsiyasına uyğun olaraq albanları Şimali Qafqazda alanlarla (osetinlərlə) 
eyniləşdirmişdir, yəni a lbanları irandillilər saymışdır. Tü rkiyə tarixç ilə ri F. 
Kırzıoğlu (191) və Şu kri Kaya (194) alban tayfasını er. əv. VII əsrdə gəlmiş 
saklara aid edirlər. Bu fikrə sanki haqq qazandıran fa ktla r vard ır: sakla rın eradan 
əvvəl yaşadığı Orta Asiya və Qazaxıstan indi də A lban adlı tayfa vardır. Başqa 
sözlə, Alban adlı tayfalara və bu etnonimlə bağlı toponimlərə sakların qədimdə 
yaşadığı yerlərdə rast gəlinir. Bu barədə əvvəlki əsərlərimizdə demişik (85), ona 
görə təkrara ehtiyac yo xdur.
Lakin Alban tayfasının sakların tərkibində gəlməsi fikrin i sübut edəcək 
tarixi mənbələr yo xdur. Strabon Qafqa zdan danışarkən yazır ki, ―əksinə, məhz 
yuxarıda adı çəkilən bərzəxin (Qara dənizlə Xəzər dənizi arasındakı ərazi nəzərdə 
tutulur – Q.Q.) daha böyük hiss əsini əhatə edən alban və iber tayfaların ı Qa fqaz 
tayfaları adlandırmaq o lar‖. Deməli, Strabon üçün albanlar yerli, Qafqaz tayfası idi 
(Strabon, XI, 2, 19). Alban tarixçisi albanları ―şimal xalqları ilə‖ (bu ad altında 
türk xalq ları nəzərdə tutulur) mənşə birliyin i qeyd etməklə yanaşı onları Yafəsi, 
yəni köklü Qafqa zlı sayır. Buna görə də biz Alban tayfasını Manna və Maday 
etnosları kimi yerli sayırıq. Son sözü gələcək tədqiqatçılar deyəcəklər.
Bununla bağlı olaraq bir sual qarşıya çıxır: saklar er. əv. VII əsrdə Şimali 
Azərbaycan ərazisini işğal et məzdən əvvəl buranın yerli əhalisi etnik 
mənsubiyyətcə kimlər idi? Bu qaranlıq məsələdir, çünki ona imkan verən qədim 
mənbələ r yo xdur. Burası şübhəsizdir ki, Kürdən şimalda Dağıstandilli tayfa ların – 
indiki avarların, saxu rların, ləzg ilərin, xınalıq lıların, qrızlıların və udinlərin u lu 
əcdadları məskun idilər. Bu yerli etnoslar güclü türk axın ına tab gətirməyərək 
Qafqaz dağlarına çəkilmişlər.
A l b a n i y a n ı n t ü r k m ə n ş ə l i t a y f a l a r ı. Ön Asiya ilə 
Şimali Qafqaz arasında, həm də Dağ ıstan xalqları ilə b ilavasitə qonşuluqda 
yerləşdiyinə görə, Albaniyada etnik mənsubiyyətcə mü xtəlif tayfa lar yaşayırdı. 
Strabon albanların 26 d ildə danışdıqların ı yazmışdır. Onun bu məlu matı barədə ço x 
deyilmişdir. Bəziləri bu dilləri dialektlər hesab edirlər. Lakin bu düz fikir deyil. 

---

148 
Bizcə, Strabon Albaniyada 26 iri tayfanın yaşamasına işarə edir, çünki nə bu qədər 
dil, nə də bir dilin bu sayda dialekt ləri ola bilmə zd i. Müəllifin bu məlu mat ı eradan 
əvvəlki əsrlərə aiddir. Ona görə eradan sonra şimaldan Alban ərazisinə gəlmiş 
türkdilli tayfalar (məsələn, hunlar, bolqarlar, sabirlər, kəngərlər, peçeneklər və b.) 
bu 26-nın sırasına aid edilə bilmə z. Araşdırmala rımız eran ın əvvəllə rinə qədər 
Albaniyada aşağıdakı tayfaların yaşadığını müəyyən etmişdir (85): alban, abant, 
aran, qat, quqar, qarqar, kaspi, kə mər, lb in (lpin ), maskut, sliv, ciqb, çu l, gel, le k, 
sak, satak, uti, şarvan, şamak, şirak, her. Bunlardan alban, abant, aran, qarqar, 
quqar, maskut, satak, çul, şarvan, şamak və şirak türkmənşəli ellər id ilər. Lbin lər 
və silvlə r indiki avarların, ciqblə r sa xurların, herlər qrızlıların, qatla r xına lıqla rın, 
leklər isə lə zgilə rin ulu əcdadlarıd ır.Ge llə r İran mənşəli idilər. Onlar indiki 
ingiloy ların ulu əcdadları hesab olunurlar.
Eramızdan sonrakı əsrlərdə də şimaldan Albaniyaya mü xtəlif türk 
tayfaları gəlib məskunlaşmışdılar. Aşağıda bu barədə danışacağıq.
İndi isə azərbaycanlıların etnogenizində iştirak edən qədim türk 
etnoslarından biri – sirak (şirak, çirak) tayfası haqqında qısa məlu mat verməyimiz 
vacibdir. Bu etnos la əlaqədar əvvəlcə sarmatla rdan və alanlardan danış malıyıq. 
Tarixşünaslıqda ən dolaşıq problemlərdən biri də məh z sarmatlar və alanlarla 
bağlıdır.
Herodotdan başlayaraq antik müəlliflər cənubi – şərqi Avropa çöllərində, 
Sarmat və Savro mat adlı etnosun yaşadıqlarını ya zırlar. Tarixşünaslıqda sarmatlar 
İrandilli xalq lar sayılır, amma bunun tarixi həqiqətə dəxli yo xdur. Oxucunu bu 
saxta, qondarma fikirlə rlə yormayacağıq. Sa rmat ların türkd illi olduğunu sübut ed ən 
bir neçə faktı gətirəcəyik.
1. Antik müə lliflə r (Sic iliyalı Diodor, Plini, Yu liy Solin və b.) sarmatla rın
midiyalılarla qohum olduqlarını yazırlar (bax: 85). Burada, əlbəttə, atropatenlilər 
nəzərdə tutulur. Əgər sarmatla r irandillilərd irsə, nəyə görə farslarla qohu mluğu 
yoxdur?
2. Antik müəllif Publiy Ov idiy Nason eranın əvvəllərində sarmatlat 
haqqında yazır: ―Heyvan dəriləri və enli şalvarlarla onlar özlərin i kəskin soyuqdan 
qoruyurlar. On ların