Azərbaycan türkləRİNİN

abıs, apas, abız (a-ı
əvəzlən məsi ilə) – ―geniş‖, ―savadlı‖ (160, I, 629) sözündəndir. Tatarlarda müasir 
Apaz, Abas, şəxs adları ilə müqayisə olunur. Türk dillərindəki 
abış, əbiş
– ―anası 
kimi‖, ―anasını andıran‖, ―anasının etikasını gözləyən‖ və s. sözünün fonetik 
forması da hesab etmək olar.
―Alban tarixi‖ndə göstərilir ki, Cavanşirin (636-669) arvadı Haru xcan
Syuni knyazının qızıdır. Qədim ermən icə Haru xcan kimi yazılmış bu ad əslində 
Aruqcandır və türkcə 
arıq, aruq, ariq
– ―təmiz‖, ―gözə l‖, ―tə mizkar‖, ―səliqəli‖, 
―ləkəsiz‖ (166, I, 184- 186) sözündəndir. Türk suvarların çariçası Buy- Arik 
(Boyariks) şəxs adı ilə müqayisə olunur. Yaruq formasında 
aruq
sözü (sözlə rin 
əvvəlinə 
“y”
səsinin əlavə olunması oğuz d illəri üçün səciyyəvidir) XI əsrdə 
səlcuqlardan Börku – Yaruq şə xs adında ə ksini tapmışdı. Hə min mənbədə deyilir 
ki, A lban çarı Vaçaqanın (III əsrin axırı IV əsrin əvvəli) qızı Xnçik adlanır. Qədim 
ermənicə yazılış forması olan bu ad Orxan – Yen isey türk abidələ rindəki
 qonçuy
(V.V.B artold bu sözü 
kunçuy
kimi ya zır – V, 115) – ― xan ım‖, ― knyaz qadın‖, 
―şahzadə qadın‖ sözü və ermənicə əlavə olun muş 
“ik” 
şəkilçisindən ibarətdir.
S a t i n i k. Er. əv. II əsrdə Alban çarının qızı (―Alban tarixi‖ , I litab, 9 –
cu fəsil). Satin şə xs adından və qədim e rmənicə sonuna əlavə olunmuş 
“ik”
şəkilçisindən ibarətdir. Təhrifə məru z qalmış türkmənşəli addır. Mənası bilin məyən 

---

138 
“sa”
və qədim türkcə 
tın (q)
– ―möhkə m‖, ―qüvvətli‖ sözlə rindən ibarətdir.
T a q u h i. Albanlarda gözəl b ir qızın ad ı (―Alban tarixi‖, I kitab, 18-ci
fəsil). Qədim ermən icə 
“l”
səsinin 
“ğ”
səsi ilə verilməsinə görə Ta luhi‖ kimi 
bərpa edilir. La kin be lə yazılışı da təhrifə məru z qa lmış formad ır.
Qədim türkcə 
tala, dala
– ―ötkəm‖ ,― məğrur‖, ―cəsarətli‖, ―ürəkli‖ və 
ökə
- 
―kiçik bacı‖ (166, I, 519) sözlərindən ibarətdir. Deməli, ço x güman ki, ad Talagə 
yaxud Da lakə kimi səslənmişdir. Skiflərdə Talestra qadın ça riça adı ilə müqayisə 
oluna bilər.
S p a r a m a. Cavanşirdən sonra Alban çarı Varaz Tiridatın (669-699) 
arvadının adı. Qədim ermənicə yazılışında təhrifə uğramışdır. Gü man ki, 
albanlarda Asprak 
(os),
qədim türk bolqarlarda Asparux ş ə xs adlarında o lduğu 
kimi qədim türklərdə titul b ild irən 
aspar (aşbar, işbar)
sözündən və əmə - 
―hörmətli qadın‖, ―ana‖, ―həyat yoldaşı‖ sözlərindən ibarətdir (bax həm də 
yuxarıda saklarda A morqun arvadının adı Sparetra).
C a v a n k o. VIII əsrdə Alban ordusunun baş komandanının adı. 
―Çabanku‖ şəxs adının qədim ermən icə yazılışıdır. Tü rk – monqol dillərində 
çaban,
şaban, şeyban
– ―knyaz‖ və şahzadələ r üçün t itul bildirən
“ku”
(149, 128) 
sözlərindən ibarətdir. Farsca 
“çoban” 
və ərəbcə 
“şaban”
sözlə ri ilə əlaqəsi yo xdur. 
Hələ er. əv. 820-c i ildə Mid iya hakimi Zaban, Albaniyada Zaban, orta əsrlə rdə Orta 
Asiyada və Azərbaycanda çoxlu Şeyban və Çoban şəxs adla rının eynidir. 
Quruluşca Türk xaqanlığında Danqu xan (VII əsrin yarısı), 1210-cü ildə Orta 
Asıyada qara – kidanların ordu başçısı Tayanqu şəxs ad ları ilə müqayisə oluna 
bilər.
O v x a n. Alban katolikoslarından birinin, həm də hunların episkopunun 
adı (―Alban tarixi‖, III kitab, 23-cü fəsil). Dəqiq mənası məlu m deyil. Ehtimal ki, 
Albaniyada Va xan, xə zərlərdə Bo xan şə xs adları ilə eyni mənşəlidir.
Bir qrup şəxs adları 706-ci ildə çağırılmış Alban kilsə yığıncağının
iştirakçılarının ad larıdır. ―A lban tarixi‖ndə ermənicə bu ad lar təhrif edilmiş və 
sonlarına ―ian‖ (―yan‖) şəkilçisi əlavə olun muşdur.
V o r a z a k i a n. ― Börusak‖ adından və orta fars dilindən erməni dilinə
keçmiş – ian (- yan) şəkilçisindəndir. Türkcə