D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

4.2. Raqobat kurashi sharoitida firma faoliyati yoki faolligini
belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar
Garvard universitetining professori M aykl Porter tarmoqdagi 
raqobatchi kuchlam i quyidagicha guruhlagan:
1. Tarmoq ichida sotuvchilar o ‘rtasidagi raqobat.
2. Boshqa tarmoqdagi kom paniyalam ing o ‘z tovarlari bilan bu 
tarmoq-dagi xaridorlami egallab olishga harakat qilishi.
3. Tarm oq ichida yangi raqobatchilam ing paydo bo‘lishi.
4. Xomashyo va butlovchi qismlar yetkazib beruvchilaming o ‘z 
shartlarini o ‘tkazishga urinishlari.
5. Xaridorlam ing o ‘z shartlarini o ‘tkazishga urinishlari.
Bu tahlil firma m azkur tarmovda duch kelishi mumkin bo‘lgan 
qulay shartlar va xavf-xatarlam i aniqlab olish maqsadida amalga 
oshiriladi.
Porter buning «beshta kuch» modelini tak lif qilgan. U mazkur 
modelni asoslab berar ekan, bu ko‘rsatkichlaming ta ’sir kuchi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni 
oshirish imkoniyati shunchalik kam bo‘lishini ta ’kidlagan edi. Buning 
zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlar vujudga 
keltiradi. 
Kompaniya 
o ‘z
strategiyasini 
o ‘zgartirib, 
ushbu 
ko‘rsatkichlam i o ‘z foydasiga o ‘zgartirishi mumkin.
Potensial raqobatchilam ing kirish xavfi (Portem ing birinchi kuchi) 
kom paniyaning daromadlariga taxdid solishi mumkin. Ikkinchi 
tomondan, agar bu xav f kichik bo ‘lsa, kompaniya narxlami oshirib, o ‘z 
darom adlarini ko‘paytirishi mumkin. Bu omil raqobatchilik kuchi 
to ‘siqlarining (tarmoqqa kirish qiymatining) balandligiga kuchli 
darajada bog‘liq. Bunday to ‘siqlaming uch asosiy manbai bor.
-xaridorlam ing savdo markasiga sodiqligi (kirib kelayotgan 
kom paniyalar buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari 
mumkin);
62

---

-xarajatlar 
bo‘yicha 
mutlaq 
ustunliklar 
(ishlab 
chiqarish 
xarajatlarining yanada kamligi m avjud kompaniyalar uchun, yangi 
kompaniyalar erishishi qiyin b o ig a n katta ustunliklami beradi);
-k‘lamdan tejash (bunday ustunlikka, odatda, katta kompaniyalar 
ega bo‘ladilar). U ya’ni, standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga 
ishlab chiqarishda xarajatlam ing kamaytirilishi, xomashyo, material va 
tarkibiy qismlami katta miqdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, 
reklamaga sarflanadigan xarajatlam ing kamaytirilishi va hokazolar 
bilan bog'liq. Bulaming barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan 
kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tu g ‘diradi.
Porter nazariyasi bo‘yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmovda 
mavjud bo‘lgan kompaniyalaming raqobatlashuvidir. Bu yerda kam 
turt omilning ta’sirini ko‘rsatib utish mumkin:
-tarmoqdagi;
-raqobat tuzilmasi;
-talabning shart-sharoitlari;
-tarmoqqa kirish to'siqlarining balandligi.
Tarmoqdagi raqobatning tuzilmasi tarmoqdagi konsolidatsiya 
darajasiga (uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya 
sharoitlari mavjudligi) bogMiq. Fragmentlangan tarmoqda potensial 
xatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda ko‘proq bo‘ladi, chunki 
bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengil.
Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda, odatda, katta va mustaqil 
kompaniyalar faoliyat ko ‘rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning 
raqobatchilik faoliyati boshqa raqobatchilam ing bozordagi ulushiga 
bevosita ta ’sir qiladi, natijada ular tezda bunga javoban harakat qiladi 
va raqobat kuchayadi. Bunday kom paniyalam ing «narx urushi» olib 
borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday hollarda 
kompaniyalar sifat ustunliklari b‘yicha raqobatlashishga intiladilar, 
ya’ni «raqobatchilik urushi» savdo markasiga sodiqlik va «narx 
umshi» ehtimolini kamaytirish m avqelaridan olib boriladi. Bunday 
taktikaning 
muvaffaqiyati 
tarm oqda 
mahsulotni 
tabaqalash
imkoniyatlariga bog‘liq.
Tarmoqda talabning o ‘sib borishi raqobatning susayishiga va ayni 
paytda ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib 
keladi. Talab 
bozor bilan birga o ‘sib boradi. 
Kompaniyalar
63

---

investitsiyalam ing 
qaytish 
tezligini 
oshirish 
imkoniyatiga 
ega 
b o ‘ladilar, bu esa ularga bo‘lgan e ’tibomi kuchaytiradi. Aksincha, 
o'sishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yuboradi, natijada, 
kom paniyalar sotish bozorlarini faqat boshqa kompaniyalardan tortib 
olish hisobigagina q o ‘lga kiritishlari mumkin bo‘lib qoladi. Shunday 
qilib, talabning kamayishi raqobatning kuchayishiga olib keladigan 
asosiy xavfdir.
Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish to ‘siqlari jiddiy xavfga 
aylanadi. Chiqish to ‘siqlari iqtisodiy va hissiy om illar bo‘lib, ular 
kompaniyaning darom adi juda oz b o ig a n hollarda ham q o ‘llab- 
quvvatlab turadi. N atijada ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari paydo 
bo ‘ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki 
kom paniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni 
pasaytirib yuboradilar.
Odatda chiqish to ‘siqlari quyidagilarni o ‘z ichiga oladi: 
-asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalami boshqa muqobil 
ishlarga ishlatib boMmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, 
uskunalarni tashlab yuborishga to ‘g ‘ri keladi;
-chiqish 
qiymatining 
ishdan 
bo‘shatiladigan 
ishchilarga 
to ian ad ig an m ablag‘lar hisobiga qat’iy belgilab q o ‘yilganligi;
-xo‘jalikning 
o ‘rta 
bo‘g ‘inlari 
o ‘rtasidagi 
strategik 
o ‘zaro 
munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o ‘rtasidagi integratsiya;
-tarm oqqa 
iqtisodiy 
bog‘liqlik; 
masalan, 
agar 
kompaniya 
diversiyalanm agan b o ‘lsa, u tarmoqda qolishga majbur bo‘ladi.
Tarmoqdagi firm aga ta’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning 
sikli m obaynida o ‘zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur’atlar 
bilan o ‘sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib q o ‘yadi. Bu bosqichda 
ekspansiya va bozor sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar 
vujudga keladi. O 'sish sekinlashgan paytda raqobatning va ayniqsa, 
narx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida raqobat 
xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi 
hisobiga cheklash imkoniyati vujudga keladi. Shuning uchun bu 
bosqichda darom adlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Bu bosqichda narxga 
b o g iiq boMmagan raqobat katta rol o ‘ynashi mumkin bo‘lib, u 
m ahsulotlami tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan kompaniyalar 
uchun ju d a muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o ‘zgaradi. Chiqish
6 4

---

to‘siqlari yuqori bo ‘lsa, raqobat juda kuchayadi, daromad kamayadi va 
narx urushi xavfi vujudga keladi.
Portem ing 
«uchinchi 
kuchi» 
xaridorlam ing 
«savdolashish» 
imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko‘rsatishga boMgan 
talab tufayli narxlarga tazyiq ko‘rsatish xavfmi vujudga keltiradi. Zaif 
xaridorlar esa, aksincha, narxlaming o ‘sishiga va daromadning 
ortishiga y o ‘l q o ‘yadilar. Xaridorlar quyidagi hollarda, ayniqsa, kuchli 
bo‘ladi:
-yetkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib 
topgan bo‘lib, xaridorlar kam bo‘lganda;
-xaridorlar tovarlami katta miqdorda sotib olganda;
-tarmoq o ‘z faoliyat turidan kelib chikkan holda xaridorlarga 
kuchli darajada bog‘liq boMganda;
-xaridorlar bir necha yetkazib beruvchi tarmoqlar ichidan eng past 
taklif qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega boMganda (bu 
tarmoqda narx raqobatini kuchaytiradi);
-xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotib olishni oddiy 
jihatdan yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin b o ig an d a va h o k a z o ..
To‘rtinchi raqobat kuchi - yetkazib beruvchilam ing tazyiq 
ko'rsatishidir. Bu tazyiq natijasida yetkazib beruvchilar narxlami 
ko‘tarish bilan tahdid solib, kompaniyalami yetkazib berilayotgan 
mahsulot miqdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni 
pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif yetkazib beruvchilar o ‘z 
mahsulotlariga boMgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab 
qilishga imkon beradilar. Quyidagi hollarda yetkazib beruvchilar 
tomonidan ko ‘rsatiladigan tayziq ayniqsa, kuchli bo‘ladi:
-
yetkazib berilayotgan mahsulotning o ‘mini bosa oladigan 
tovarlar kam bo ‘lib, u kompaniyaning ishonchli mahsuloti b o ig an d a;
-
tarmoqdagi 
kompaniyalar 
ta’minotchi 
firmalar 
uchuy 
boim aganda; -yetkazib berilayotgan mahsulotlaming sifati yuqoriligi 
tufayli kompaniyalaming boshqa mahsulotga o ‘tishi qimmatga 
tushganda;
-
yetkazib beruvchilar oldinga intilishda vertikal integratsiyala- 
nish xavfidan foydalanganda;
-
sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsi- 
yalanish xavfidan foydalana olmaganda.
6 5

---

Beshinchi raqobatchi kuch - tovaming o ‘mini bosuvchi mahsulot- 
laming paydo b o iis h xavfidir. Tovaming o ‘m ini to ‘liq egallaydigan 
mahsulotlaming mavjudligi jiddiy xavf tu g‘diradi va kompaniya 
narxlarini hamda daromadlarini cheklab qo‘yadi. Ammo kompaniya 
mahsulotlarining xavfini bosa oladigan tovarlar kam b o is a kompaniya 
narxlami 
oshirishi 
va 
qo‘shimcha 
daromad 
olishi 
mumkin. 
Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim.
Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko‘ra quyidagi