D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

4.3. Korxonalarning raqobatbardoshligini baholash uslublari
Korxonalaming raqobatbardoshligini baholash uslublarini ishlab 
chiqishda quyidagilami nazarda tutish maqsadga muvofiq: Birinchidan, 
baholash natijalari korxonaning barcha faoliyatlari natijadorligini 
qamrab olishi va uni namoyon etishi lozim; Ikkinchidan, raqobatbar- 
doshlikni baholashda baholanayotgan obyektining barcha xususiyat- 
larini o'zid a mujassam etilishi lozim; Uchinchidan, raqobatbar- 
doshlikni baholash bo‘yicha aniq uslubiyotlami shakllantirishda 
m a’lumotlar bazasi imkoniyatlarini hisobga olish lozim; T o‘rtinchidan, 
raqobatbardoshlikni baholash natijalarini tahlil etishda kompyuter 
dasturiy mahsulotlaridan samarali foydalanish imkoniyatlari hozirgi 
axborotlashtirilgan iqtisodiyot uchun o ‘ta muhim hisoblanadi va 
shunga muvofiq uning dasturiy tizimini ham ishlab chiqish maqsadga
6 7

---

muvofiq. Korxona raqobatbardoshligini baholashning operatsion 
samaradorligi, innovatsion faoliyati va bozor ulushiga ko ‘ra aniqlash 
metodikasini korxona faoliyati samaradorlik darajasi, innovatsion 
faoliyati va bozor muhitiga moslash darajasini integral ko‘rsatkichlarini 
baholash orqali amalga oshiriladi. Korxonaning umumiy raqobatbar- 
doshlik holatini tavsiflovchi indeks ko‘rsatkichni K deb belgilab, uning 
operatsion faoliyati — Ko, innovatsion faoliyati - Ki, bozor muhitiga 
moslashish koeffitsiyentini - Km lami alohida hisoblash orqali topiladi 
va quyidagi formula taklif etiladi.
K - y[Ko*Ki*
 ATm
K- Korxona raqobatbardoshlik darajasining kritik bahosi; Ko - 
Korxonaning operatsion samaradorlik koeffitsiyenti; Ki - Korxonaning 
innovatsion faoliyati koeffitsiyenti; Km - Korxonaning bozor muhitiga 
m oslashish 
koeffitsiyenti; 
Korxonaning 
operatsion 
faoliyati 
samaradorligini quyidagi formula orqali topiladi:
P = B Z
R - Korxonani operatsion faoliyati samaradorligi; V - Korxona­
ning m ahsulot sotishdan tushgan tushumi; Z - Mahsulot ishlab 
chiqarish va sotish xarajatlari; Korxonaning tanlangan faoliyati 
b o ‘yicha operatsion faoliyati samaradorligi quyidagi formula orqali 
topiladi:
-
korxonani 
tanlangan 
guruh 
bo‘yicha operatsiyalar
samaradorligi; 
- korxonaning tanlangan operatsion faoliyati 
samaradorligi daromadlari (mahsulot sotishdan tushgan tushum);
- korxonaning tanlangan operatsion faoliyati samaradorligi 
xarajatlari; Tanlangan guruh deganda, korxona bilan taqqoslash uchun 
zarur va yetarli hisoblangan omillar majmui tushuniladi. Bu holatda 
k o ‘rib chiqilayotgan korxonaning tanlab olingan raqobatchi bilan 
taqqoslanganda alohidalashgan raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlarini 
aniqlashni nazarda tutadi. Tarmoqdagi barcha raqobatlashuvchi 
korxonalardan iborat b o ig an d a esa, korxona raqobatbardoshligining 
tarmoq k o ‘rsatkichlari bilan belgilash maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Yuqoridagi formulalar asosida quyidagilami topamiz:
KE = RR£
68

---

Bunda KE - Korxonaning operatsion samaradorlik koeffitsiyenti; 
/>£ - korxonani tanlangan operatsiyalar samaradorligi; R - korxonani
operatsion 
samaradorlik 
ko‘rsatkichi; 
Korxonaning 
innovatsion 
faoliyati darajasini (Ki) quyidagi bosqichlarda aniqlaymiz.
I = Zi Z :Z i 0 ZO 
Bunda, I- korxonaning innovatsion faoliyati darajasi; Zi,ZiO- 
faoliyatini tekshirilayotgan davrlarning boshi va oxiridagi innovatsion 
faoliyatga qilingan xarajatlar y ig ‘indisi; 
Z,Z0 - 
korxonaning 
tekshirilayotgan davrlarga mos keluvchi ishlab chiqarish xarajatlari. 
Korxonaning 
innovatsion 
faoliyatining 
barcha 
ko‘rsatkichlarini 
aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi: