D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

8.4. Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublari
Bozor istiqboli eksport yoki import mahsulotlari, bozordagi 
baholar va boshqalar shaklida ishlab chiqilishi mumkin. Ular 3-5 
yilgacha va uzoq muddatlarga aniqlanishi mumkin. Istiqbolni aniqlash 
usuli uning maqsadiga, istiqbolni ko‘rish darajasini o ‘rganishga, 
axborot ta’minotiga va boshqa shartlarga b o g iiq . Istiqbolni aniqlash 
uchun statistik m aiu m o tlar bilan ta ’minlanadi.
Istiqbolni belgilash usullari turli mezonlar bo‘yicha tavsiflanadi.
Natijalami berish shakliga qarab istiqbol ko'rsatkichlari miqdoriy 
va sifat ko‘rinishida b o iish i mumkin.
Muddatiga qarab qisqa muddatli, o ‘rta muddatli, uzoq muddatli 
istiqbol k o ‘rsatkichlari b o iad i.
Istiqboli 
belgilanayotgan 
obyekt 
hajmiga 
qarab 
umumiy 
(respublika iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlari) va xususiy (alohida 
bir tarmoq uchun, infrastruktura uchun, yirik kompaniya uchun).
Istiqbolni 
belgilash 
usullari 
qoilanilishining 
amaldagi 
samaradorligi - bozor hajmini aniqlash, tashqi omillaming turli 
ko ‘rsatkichlarga ta’sirini belgilash, bu omillaming bozor holatiga va 
dinamikasiga ta ’sirini, konyunkturaga ta’sirini o ‘rganish, istiqbol 
ko ‘rsatkichlarini altemativ tahlil qilishga imkon beradi.Iqtisodiy 
bashoratlashda ko‘pincha ekspert baholash usuli, masalan Delfi usuli 
qoilaniladi.B u usulning mohiyati shundan iboratki, ekspertlar guruhi 
o ‘z kuzatishlari, tahlillari asosida u yoki bu muammo bo‘yicha istiqbol 
ko‘rsatkichlami 
isbot-dalil 
(argumentli 
fakt)larga 
asoslanib 
baholaydilar. Umumiy fikrlar bozor, uning holati, rivojlanishi, 
raqobatning kuchayishi, yangi bozor segmentlarining paydo b o iish i 
kabilar haqida ekspert xulosalari qilinadi. So‘ngra ekspertlar xulosalari 
natijalari yana maxsus standart dastur (kompyuter dasturi) yordamida 
tahlil qilinadi. Natijalar qaror qabul qiluvchi m a’sul shaxsga 
topshiriladi.
Bozor holatini kelajagini bashoratlashda ekspert usuli qoilan ilib, 
unda quyidagi vazifalar hal qilinishi mumkin.
151

---

Talabning o ‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan hajmini aniqlash:
- Keng assortimentdagi mahsulotlar uchun qisqa muddatga 
m oijallangan talab hajmi
Yangi tovarlarga talabning shakllanishini baholash:
- Iste’m olchilaming yangi tovarlarga b o ig an munosabatini 
b o iish i mumkin b o ig a n talab hajmini aniqlash
- Bozordagi raqobatni baholash
- Firmaning bozordagi holatini aniqlash va boshqalar.
Ekspert usuli nisbatan sodda va to iiq axborot bazasi boim aganda 
ham undan foydalanish mumkin. Bu usulning yana bir yaxshi tomoni, 
u orqali bozorga tegishli sifat ko‘rsatkichlari ham aniqlanishi mumkin, 
masalan bozorda ijtimoiy -siyo siy holatning o ‘zgarishi, ekologiyani 
ishlab chiqarishga va m ahsulotlami iste’mol qilishga ta’siri kabilami 
aniqlash mumkin. Afzalliklari bilan birga bu usulning kamchiliklari 
ham mavjud y a’ni ekspertlar fikrining subyektivligi, ular fikr 
m ulohazalarining cheklanganligi. Delfi usulida ekspertlar xulosasi 
yozma ravishda har bir ekspertdan bir necha bosqichda olinib keyin, bir 
xulosaga kelinadi. 
1-3 
yil 
va uzoq 
muddatga m oijallangan 
prognozlarda bu usul bilan qilingan natijalar o ‘zini oqlagan. Bu 
tadqiqotda 10 dan 150 gacha ekspert qatnashishi mumkin. Bu albatta 
m asalaning qo‘yilishiga, m uammoning katta-kichikligiga bogiiqdir.
Ekspert baholash usulida keng q o ilan ilad ig an uslubiyotbu- «aqliy 
hujum» 
hisoblanadi. 
Buning 
mohiyati 
shundaki, 
muammo 
ekspertlam ing bahs-munozarasi, muhokamasi asosida olib borilib, 
muammoning u yoki bu yechimi ovoz berish y o i i bilan qabul qilinadi. 
Diskussiya oldindan tuzilgan ssenariy asosida olib boriladi. Ekspertlash 
orqali istiqbolni baholashni tashkil etish sxemasi. «aqliy hujum» 
asosida U.Gordon 1960-yilda yangicha «sinektika» usulini taklif etdi. 
U ning «aqliy hujumdan» farqi shundan iboratki, m aiu m tarkibdagi 
ekspertlar guruhi (miqdor jihatdan stabil) «hujumdan» «hujumgacha» 
m a iu m tajriba to ‘plab boradilar.
Konyunktura prognozi bozordagi holatni m aiu m davr ichida 
oldindan ko ‘rish va uning asosiy parametrlarini aniqlashni o ‘z ichiga 
oladi. Bunda konyunkturaga ta ’sir o ‘tkazuvchi omillaming yaqin 
kelajakdagi xususiyatlarini aniqlashga e ’tibor qaratiladi.
152

---

Tovarlar va ehtiyojlar raqobatining tahliii asosan konyunktura 
prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, o ‘m ini 
bosuvchi tovarlar va to ‘ldiruvchi tovarlam ing o ‘zaro muvozanatini 
aniqlashga qaratiladi. Bunday raqobatni baholash uchun marketingning 
bozomi o ‘rganish usullaridan keng foydalaniladi.
Bozor 
konyunkturasini 
o ‘rganishning 
sotuvchi 
va 
ishlab 
chiqamvchilar uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish quvvatlarini 
qaysi yo ‘nalishda rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo ‘llash 
bo‘yicha aniq va ishonchli axborotga ega bo‘lishda namoyon bo ‘ladi.
Konyunkturani shuning uchun o ‘rganish va bashoratlash kerakki, 
uni bilishi eng foydali narxlarda sotish va sotib olish, mavjud 
resurslami 
oqilona 
joylashtirish 
(manevrlashtirish), 
bozorda 
kutilayotgan holat bilan mos holda tovar ishlab chiqarishni 
kengaytirish 
yoki 
qisqartirish 
imkonini 
beradi. 
Tovar 
bozori 
konyunkturasining tahliii quyidagi jihatlar bo‘yicha o ‘tkaziladi. 
Birinchi navbatda mamlakat iqtisodiyoti siklning qanday fazasidaligini 
aniqlash va unga kompleks tavsif berish zarur.
Keyin ishlab chiqarish tahlil qilinadi. Aniq bir tovam i yaxlitligicha 
jahon bozori asosiy ishlab chiqaruvchi mamlakatlar bo‘yicha ishlab 
chiqarish dinamikasi ko‘rib chiqiiadi, bu tovami chiqarishdagi 
o ‘zgarishning asosiy sababi o ‘rganiladi. Asosiy e’tibor ilmiy-texnika 
taraqqiyotining tarmoq va tadqiq etilayotgan tovar bozoridagi ta’siriga 
qaratiladi.
Talab va iste’mol dinamikasining tahliii yaxlit holda va iste’molchi 
mamlakatlar bo ‘yicha boMaklangan holda o ‘tkaziladi. Shuningdek, 
bozor sig‘imiga ta ’sir etuvchi asosiy omillar ham o ‘rganiladi, bu tovar 
iste’moli 
sohasidagi 
ahvol 
tadqiq 
etiladi 
va 
bozoming 
monopollashtirish darajasi, savdoning shakli va metodlari va ulam ing 
dinamikasi aniqlanadi. Ilmiy-texnika taraqqiyotini tovam ing iste’moli 
darajasiga ta ’siri albatta o ‘rganiladi.
Zaxiralami tahlil qilish ishlab chiqamvchilar va savdoda ham, 
iste’molchilarda ham zaxiralar sohasi siyosatini tadqiq etishni, ulam ing 
harakatlarini o ‘rganishni ko ‘zda tutadi.
Tovarlam ing yaxlit va alohida mamlakatlar bo‘yicha jahon 
eksporti va importini tahlil qilishda savdoning yangi shakllari, bojxona
153

---

tarif va valuta tizimi masalalari ko‘rib chiqiladi. Tovarlar eksporti va 
im portining rivojlanish bashorati tuziladi.
N arxlar - konyunkturaviy tahlilning eng muhim elementi. Narx 
dinamikasi ko'rib chiqiladi. Narxlar o ‘zgarishining asosiy sabablari, 
ulam ing yangi texnologiyalar paydo b o iish i, xomashyolar va yarim 
fabrikatlar narxining o ‘zgarishiga, mehnat unumdorligining oshishi, 
inqirozning oldini olish, valuta kursining o ‘zgarishi, savdo metodlari 
va shakliga ta’siri hamda aloqalari tahlil qilinadi. Raqobatchilaming 
narx sohasidagi, davlatning narxning shakllantirishidagi siyosatlari 
ta ’minlanadi.
Bozor sig im i - bozomi tadqiq etishning asosiy tomonlaridan 
biridir. Bu ko‘rsatkich prinsipial ravishda tovar savdosining imkoni 
b o ig a n hajmini namoyish qiladi va bir yil yoki qandaydir vaqt 
davom ida unda realizatsiya qilinadigan (jismoniy birliklarda yoki 
qiym at ifodasida) hajmi bilan belgilanadi.
Bozom ing sig im i turli xil usullar bilan baholanadi. Birinchi 
holatda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
B= M x T x N
Bunda B- bozom ing s ig im i, M - aniq bozorda mahsuLotning 
ushbu turini sotib oluvchilar mijozlar soni; T-tadqiq etilayotgan vaqt 
davom ida xaridorlar tomonidan ushbu tovami xarid qilinish soni; N- 
m ahsulotning o ‘rtacha narxi.
Ikkinchi holatda formula quyidagicha:
B= M ICh+ Z + I - e
Bunda, B- bozom ing sig im i, Mich- milliy ishlab chiqarish, Z- 
tayyorlovchi korxona omborlaridagi tovar zaxiralari qoldiqlari, I- 
import, e-eksport.
Firma natijalarini o ‘zaro nazorat qilish va tuzatish uchun, odatda, 
bu usullam ing ikkalasidan ham foydalaniladi. Biroq bozor sigim ini 
aniqlashning ushbu formulalari o ‘ta sodda va yanada aniqroq, reallikka 
yaqinlashgan k o ‘rsatkichlami olish uchun aholi xarid qobiliyatiga, 
xarid tarkibi va odatlariga, hayot tarzi stereotiplariga va yana ko‘plab 
om illarga tuzatishlar kiritish kerak, ya’ni ko‘p omilli iqtisodiy 
modellardan foydalanish zarur b o ia d i.
Bozor, sig im in i aniqlay borib, ushbu bozorga kiruvchi korxonalar 
bozordagi raqobatchi firmalaming ishtiroki va ishini e ’tiborga olib,
154

---

uning to ‘liq miqdorini egallab olishni hisob-kitob qilishga haqli 
emasmiz. Shuning uchun ushbu bozordagi xususiy ulushi haqidagi 
ma’lumotlarga ega b o iis h ham, (agar korxonalar unda ishtirok 
etayotgan b o isa ) yoki kelgusida bozordagi imkoniyati b o iish i 
mumkin b o ig a n ulushining hisob-kitobini qilishi yangi bozorga 
kirishda yoki o ‘zining kelgusi faoliyati natijalarini hisob-kitob qilishda 
muhim.
Bozom ing kompaniyaga tegishli ulushi ko‘rsatkichi raqobat 
kurashida u ushbu bozordagi raqobat kurashida u qanday rol o ‘ynashini 
tushunishiga va bu bozorda m uomalaning to‘g ‘ri liniyasini, raqobat 
strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi.
Bozordagi ulush quyidagi form ula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi:
Bu = BSh.U x 100%, bunda Bu - korxonaning bozordagi ulushi; 
BSh - korxonaning bozordagi sotilish hajmi, U -ushbu tovarning ushbu 
bozordagi umumiy sotilish hajmi.
Masalan, 2016-yilda mobil telefonlarining jahon bo‘yicha sotilishi 
990,8 mln donani tashkil etdi. Unda Nokianing ulushi - 36,2%, 
M o to ro lla - 21,1%, Sumsung - 11,8%, Soni Eroson -7,4%, LG - 6,3%, 
Benq - 2,4%ni, qolganlari esa 14,8% ni tashkil etdi.
Olingan hamma m aiu m o tlar asosida bozor rivojlanishining 
konyunkturaviy bashorati tuziladi, uning yakuniy vazifasi esa ehtimol 
tutilgan kelajak manzarasini yaratish: foydalanib qolish kerak b o ig a n
imkoniyatlami va qochish zarur b o ig a n xavflami aniqlashdir.