Iste’mol bozori
- bu tovarlam i va xizmatlami o ‘zining shaxsiy
ehtiyoji uchun sotib oladigan yakka shaxslar va oilalar majmuidan
iborat b o iib , om maviy iste’molchilarga egaligi, raqobatning xilma-
xilligi
va
m arkazlashm agan
strukturaga
ega
ekanligi
bilan
xarakterlanadi.
Korxonalar (tashkilotlar) bozori esa, o ‘z navbatida, ishlab
chiqarish - texnik m aqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori va
davlat tashkilotlari bozoriga bo iin ad i.
Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan
m ahsulotlar bozori
deganda boshqa tovarlar ishlab chiqarishda
qoilaniladigan tovarlar va xizmatlami sotib oluvchi korxonalar va
shaxslam ing majmui tushuniladi. Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda
foydalaniladigan m ahsulotlar bozori kam sonli xaridorlarga egaligi,
lekin tovarlam ing katta m iqdorda sotilishi bilan xarakterlanadi.
Davlat tashkilotlari bozori
deganda esa o ‘z faoliyatlarini yuritish
uchun tovarlar va xizm atlam i sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi hamma
bo ‘g ‘indagi davlat tashkilotlari tushuniladi.
138
Bozom i topish, tanlash, ulaming talablarini bilish uchun bozor
tushunchalari mohiyatini yaxshi bilish zarur. «Bozor» tushunchasi
baho yordamida resurslar taqsimlanishini tahlil qilishda markaziy
o ‘rinda turadi.
Bozor - tovarlami realizatsiya qilish, ayirboshlash sohasidagi
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir.
Tovar munosabatlari tizimida markaziy elementlardan biri b o ig an
bozor ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida mustaqil ishlab chiqaruvchilar
o ‘rtasidagi aloqalami belgilashning hal qiluvchi vositasi b o iib yuzaga
keladi. Bozor iqtisodiyoti yaqinda paydo b o ig a n b o isa , bozor esa
undan ancha ilgari yuzaga kelgan.
Bozor - xaridor va sotuvchilar savdo bitimlarini amalga oshirish
uchun to'planadigan maxsus joy. Fond birjalari ham bozor hisoblanadi
va vositachilar yoki makler (dallol)lar orqali harakat qiladi. Xaridor
bilan sotuvchilam ing uchrashish y o ila ri, shakllari ko‘p. Ulaming
uchrashishida yoki bozor munosabatlarida baho mexanizmi markaziy
o ‘rinda turadi; u talab va taklifhi muvozanatga keltiradi. Talab va
taklifning o ‘zaro ta’siri, iste’m olchilaming talab va ehtiyojlarini
qondirish bu uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda ishtirok etuvchi
iqtisodiy kategoriyalaming asosiysi quyidagilardir.
EHTIYoJ - inson tomonidan biror-bir narsani yetishmovchiligini
his etish tuyg‘usidir.
ZARURAT - insonning ijtimoiy — iqtisodiy kelib chiqishi,
madaniy, milliy, estetik, geografik joylashuvi va boshqa omillaming
ta’siri asosida shakllanuvchi xohishidir. Xohish cheksiz boiish i
mumkin, lekin bu xohishni qondirish uchun pul m ab lag iari zarur.
Shuning uchun inson o ‘zi uchun eng muhim b o ig a n xohishini
qondirishga intiladi.
TALAB - iste’molchining aniq tovar yoki xizm at turiga b o ig a n
ehtiyojini pul bilan ta’minlab qondirilishidir.
XARID - bozorda m a’lum tovar yoki xizmatni sotib olish
jarayonidir. Bu jarayonda ayirboshlash va bitim operatsiyalari amalga
oshiriladi.
BITIM - ikki tomon o ‘rtasida ular uchun zarur b o ig a n tovar va
xizmatni sotish va sotib olish operatsiyasidir.
139
AYIRBOShLASh - ikki tomon o ‘rtasida ular uchun kerak boMgan
narsani ikkinchi tomonga boshqa bir narsani taklif etib savdo
operatsiyasini o ‘tkazishga aytiladi. Masalan, bir tonna shakarga 10
tonna kartoshkani ayirboshlash.
Bozom ing umumiy holatini o ‘rganish zamonaviy marketing
tam oyillaridan biridir. Bozom i o ‘rganishdan asosiy maqsad, uning
mavjud vaziyatda holatiga (konyunkturasiga) baho berish va bozoming
rivojlanish istiqbolini, prognozini ishlab chiqishdan iborat. M arketing
faoliyatida bozomi o ‘rganishning asosiy elementlaridan biri bozor
konyunkturasini o ‘rganish bilan bog'liq boMadi.
XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida talab va taklif o ‘rtasidagi
m uvozanat masalasini, ijtimoiy mahsulotni bozor konyunkturasiga
bog‘liqligini birinchi bor klassik maktabini rivojlantirgan iqtisodchi Jan
Batist Sey o ‘rgangan edi. Bozom i kompleks (majmuaviy) o ‘rganish
bozor konyunkturasini tahlil qilish, bozor sig‘imini aniqlash va uni
bozor “ ishtirokchilari” (o ‘yinchilari) orasidagi ulushlarga boMishni,
ehtiyojlar, xarid talabini tahlil qilishni va xaridorlar muomalasini
modellashtirishni, aniq muhitni o ‘rganishni, marketing kompleksini
(tovar, narx, savdo va ilgariga harakatlantirish) tahlil qilishni ko‘zda
tutadi.
B ozor k o n y u n k tu ra si - m a’lum davrda shakllangan bozor holati
(baho darajasi, talab hajmi, xaridorlarning mavjudligi va h.k.lar).
Bozor konyunkturasi - ayrim bozorlarda muayyan holatlaming
m avjudligi. Bozor konyunkturasi muayyan davrdagi bozor holati,
bozorda
muvozanat(talab
va
taklifhing
bir-biriga
nisbati)ning
mavjudligi yoki buzilganligi bilan xarakterlanadi. Shunga ko‘ra, bozor
konyunkturasi ijobiy yoki salbiy, qulay yoki noqulay bo‘lishi mumkin.
Uning
yechimi
bo‘yicha
tanqidiy
fikriarini
ham
berishlari
m a’qo'llanadi.
B ozor k o n y u n k tu ra si - bu aniq vaqt davomida bozorda yuzaga
keladigan iqtisodiy vaziyat bo ‘lib, u talab va taklif orasidagi nisbatni,
narxlar darajasini, tovar zaxiralari va boshqa iqtisodiy k o‘rsatkichlami
tavsiflaydi.
M arketingda esa bozor konyunkturasi deganda belgilangan vaqtda
maqsadli
bozorda
vujudga keladigan
iqtisodiy
shart-sharoitlar
140
majmuasi tushuniladi. Bozor konyunkturasini o ‘rganish zarurati
quyidagilarga bog‘liq b o iad i:
a) odatda bozoming s ig im i, segmentlanishi va talab qayishqoqligi
o‘zgarib boradi, shu sababli ulam ing monitoringini amalga oshirish
lozim;
b) bozordagi omillar kompleks ravishda ta’sir o ‘tkazishi sababli
ulami alohida o ‘rganish tegishli samara bermaydi;
c) bozor to‘g ‘risidagi m aiu m o tlar odatda retrospektiv xarakterga
ega, shu sababli rejalashtirish uchun maxsus usullar talab qilinadi.
Bozomi har tomonlama o ‘rganishda quyidagilarga asoslanadi:
Tovam i o ‘rganish. Raqiblar tovarlariga qaraganda tovam ing
sifatliligi, raqobatbardoshligi, yangiligi, hozirgi va b o iaja k xaridorlar
ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatlari, xaridorlar talabi, uning
mahalliy qonunchilik, tartib va qoidalar talabiga to‘g ‘ri kelishi, davlat
hujjatlari asosida modifikatsiyalash va hokazo.
Xaridorlami o ‘rganish. Tovam ing asosiy xaridorlari va uni
ishlatish usullari, tovam ing qaysi belgilari uni sotib olishga majbur
qilmoqda va h.k.
Raqiblami o ‘rganish: raqiblam ing savdo belgilari, bozorda katta
ulushga erishgan raqiblar tovarlarining muhim sifatlari, sotuvni
rag‘batlantirish usullari, narx siyosati, tovar o ‘ramasi, ITTKI, sotish
usullari, foyda va zarar sabablari va h.k.lar o ‘rganiladi.
Bozom ing umumiy holatini o ‘rganishda tovarlar va firmalar
tarkibi, raqobat ustunligi, uning hajmi, geografik joylashuvi va
hokazolarga e ’tibor beriladi.
Bozorda kim yetakchilik qilishiga qarab bozorlar «sotuvchi
bozori» va «xaridor bozori»ga b o iin ad i.
«Sotuvchi bozori» - talab taklifdan ko‘p b o ig an holat kuzatiladi.
Bunday bozorda sotuvchi hukmronlik qiladi, xaridoming esa faol
ishtirokchi b o iish ig a to ‘g ‘ri keladi. Bunday holatda «pul tovar
orqasidan yuguradi». Sotuvchi bozori -bu n day sharoitda albatta firma
o‘z tovarini sotish uchun ko ‘p kuch sarflamasligi, o ‘z ishlab chiqarish
hajmlarini o ‘zgartirmasligi, m ahsulot sifat ko‘rsatkichlariga, dizayniga
e’tibor qaratmasligi mumkin. Taklifning talabdan orqada qolishi
bozorda raqobatning sustligini ko ‘rsatadi.
141
«Xaridor bozori» -b u n d ay bozorda taklif talabdan ko‘p, shuning
uchun xaridorlar (iste’molchilar) taklif etilayotgan tovarlar va
xizm atlar orasidan xohlaganini tanlash imkoniyatiga ega. Bunday
bozorda xaridorlar ustunlikka ega b o iib , (xaridortovar narxiga, uning
sifatiga, dizayni, foydaliligiga alohida talablar qo ‘yadi) ishlab
chiqaruvchi va sotuvchilar bozoming eng faol ishtirokchilariga
aylanadilar. Bunday holatda «tovar pul orqasidan yuguradi, y a ’ni
raqobatning mavjudligi bilan xarakterlanadi. Bunday vaziyatda Firma
iste’m olchilami chuqur o ‘rganishi, marketing vosita(instrument)laridan
keng foydalanib bozom ing ichki muhitini, tovarlar assortimentini,
narx-navoni o ‘rganib raqobat muhitida yangi tovarlar va xizmat
turlarini ishlab chiqishlari zarur. Sotuvni rag‘batlantiruvchi choralar
qo ila n ish i zarur.
Talab va taklifning miqdori va tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq
kelishini «muvozanatli bozor» deb yuritiladi. Muvozanatli bozomi
ta ’minlashning
asosiy
y o ila ri
quyidagilar
hisoblanadi:
ishlab
chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozom i to‘yintirish, yetarli
darajada m ahsulotlar zaxirasini barpo etish, xaridorgir mahsulotlar
narxini oshirish va aksincha, talab uncha mavjud b o im ag an
m ahsulotlar narxini pasaytirish va boshqalar. Talab va taklifning har
doim mos boMishi, y a ’ni bozor muvozanti holati bu real emas. Bozor
muvozanati
ro ‘y
berganda
firma
o ‘z
mahsulotlarining
sifat
k o‘rsatkichlarini ushlab turishi, mahsulotning raqobatbardoshligini
o ‘rganishi va shular asosida o ‘z strategiyasini ishlab chiqishi lozim.
M untazam ravishda innovatsion siyosat bilan shug‘ullanishi kerak.
Bozor konyunkturasi talab oshishi bilan xarakterlansa, u sotuvchi
uchun qulay, chunki u tovam i qimmatga sotib, ortiqcha daromad
k o ‘radi. Agar bozorda tak lif ortiqlik qiladigan bo‘lsa, konyunktura
xaridor uchun qulay bo‘ladi, tovam i arzonga olib, bundan n a f ko‘radi.
Bozor konyunkturasi ayrim tovarlarga nisbatan ham sodir bo‘lishi
mumkin. Bozor konyunkturasi ayrim tovar ishlab chiqarilishiga va
sotib oluvchilam ing xarid qobiliyatiga, narx-navoga, modaning
o ‘zgarishiga qarab har xil b o ‘ladi.
Butun yig‘ilgan axborotlar uch qismga b o iin ad i. Birinchisiga,
konyunkturani oldingi davrda tasvirlangan m a’lumotlari kirib, hozir
ulam ing hech qanday aloqasi yo ‘q. Ikkinchisiga, konyunkturaning
142
hozirgi ahvolini bildiradi, ammo u istiqbolga ta ’sir ko‘rsata olmaydi.
Uchinchisi,
konyunkturaning kelajakdagi
o ‘zgarishini aniqlaydi.
Konyunkturaning tahlili bozoming ayrim tomonini ifodalovchi
ko‘rsatkichlarigina emas, balki uning kompleks holatini tasvirlovchi
barcha axborotlar va statistika m a’lumotlariga asoslanishi kerak.
Bozor konyunkturasini o ‘rganish mazmuni va tartibi firma
tomonidan ko‘zlangan maqsadga bogMiq b o ‘ladi va uch turga
bo‘linadi:
konyunktura
axborotnomasi,
konyunktura tahlili
va
konyunktura prognozi.
Konyunktura axborotnomasi - konyunkturaning tahliliy shakli
hisoblanadi. Bu hujjat bozoming holatiga ta ’sir etuvchi barcha omillar
to‘g ‘risidagi, ularning o ‘zaro aloqalari hamda konyunkturaning
umumiy
o ‘zgarishini
ifodalovchi
qonuniyatlarini
o ‘zida
muj assamlashtiradi.
Konyunktura tahlili - konyunkturani mavjud holatga keltirgan
om illam ing tahlilini o ‘z ichiga oladigan hujjat hisoblanadi. Amalda
tahlil bozor konyunkturasining maxsus izlanishlarini aks ettiradi va
om illam ing ta’sir doirasini aniqlashga xizmat qiladi.
Umuman istiqbolni aniqlash - m a’lum obyektning b o ‘lajak holatini
ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir. Har qanday mamlakat ichki
iqtisodiy holatini va ishlab chiqarish istiqbolini belgilashda jahon
bozoridagi o ‘zgarishlami aniq tassavur qilish va baholay olish, uning
progressiv tendensiyalariga mos ilmiy ishlab chiqarish omillarini ishga
solish obyektiv zaruriyat hisoblanadi.
Bozor istiqbolini aniqlashda quyidagi talablar e ’tiborga olinishi
shart:
- kelajakda bozor konyunkturasiga ta ’sir etuvchi omillami hisobga
olishda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish;
- istiqbolni aniqlashning bir nechta usullardan foydalanish zarur,
ulam ing natijalari bir xil yoki yaqin bo ‘lishi lozim;
- ishlatilgan uslublaming ilmiy asosi yetarli bo‘lishi;
- xulosalaming aniq va ravon tilda, ayniqsa, qaror qabul
qiluvchilarga tushunarli ishlanganligi;
- bozor konyunkturasi istiqboli o ‘z vaqtida aniqlanishi va korxona,
assotsiatsiya,
kompaniya
va
vazirliklar
ishini
boshqarishda
qo‘llanilishi.
143
Bozomi o ‘rganish tovar turlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Agar
har bir iste’mol tovarlari b o ‘yicha tovarlaming sotilish vaqti, aholining
tabaqalanishi o ‘rganilsa, kundalik va m a’lum davrlarda foydalanadigan
yoki iste’mol qilinadigan tovarlar turlariga qarab, shuningdek, shu
tovarlam i saqlash bilan b o g ‘liq masalalami hal etish asosiy vazifa
hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari bozorida ulaming sotilishi bilan
bog‘liq barcha shart-sharoitlam i chuqur o ‘rganish zaruriyati yotadi. Bu
shartlar jum lasiga ishlab chiqarish vositalaming birdaniga k o‘p
iste’mol qilinishi, xaridom ing nisbatan kam bo‘lishi asosan bir
manzilga ko ‘p tovar yetkazib berilishi, sotishda ulguiji shaklning ko‘p
q o ‘llanilishi, tovar yetkazib berishda transport aloqasi va turlarini
ahamiyati kattaligi va boshqalar kiradi. Shartlami to‘g‘ri baholash esa
bozor sharoitini o ‘rganishda qo ‘llaniladigan uslublar turkumining
mukammaligiga b og ‘liq.
Bozomi o ‘rganish shu bozorda faoliyat yurgizish bilan bog‘liq,
shart-sharoitlami o ‘rganishni nazarda tutadi. Bu o ‘rganish bozoming
asosiy talablari: sifat, narx-navo va servis xizmati ko‘rsatish bo‘yicha
imkoniyatlarni baholashni taqozo etadi. Bozor sharoiti bozorda tovar-
pul
munosabatlari
va
oldi-sotdi jarayoni
holatidir,
tovar-pul
munosabatlari
tovar
turlari,
ulaming
miqdori,
raqobatchi
korxonalaming bozordagi mavqeyi, ulaming imkoniyatlari, tovarlar
ayirboshlash yoMlari kabi jarayonlam i chuqur o ‘rganishni nazarda
tutadi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, tovar-pul munosabatlari
negizida muayyan bozorda iqtisodiy aloqalaming mavjudligi, ulam ing
rivojlanish yo‘nalishlari ham da shunday aloqalar o ‘matish uchun shart-
sharoitlar yaratadi.
Dostları ilə paylaş: |