D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

8.3. Konyunkturani shakllantiruvchi om illar
Konyunktura deganda m a’lum om illam ing ta ’siri natijasida 
vujudga 
keladigan qisqa muddatli 
shart-sharoitlar tushuniladi. 
Om illaming o ‘zgarishi konyunkturaning o ‘zgarishiga olib keladi. 
Bozordagi har qanday vaziyat turli omillar ta’siri ostida o‘zgaradigan 
ko‘rsatkichlar y ig ‘indisi bilan tavsiflanadi.Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
tashqi va ichki om illam ing ta’siri ostida firmalar faoliyatidagi 
tendensiyani aniqlash, y a ’ni uning kelajakdagi rivojlanishi va 
bozordagi 
holatini 
aniqlash 
marketing 
tadbirlarining 
muhim 
vazifalaridan hisoblanadi.
147

---

Mamlakat iqtisodiyoti konyunkturasida ro ‘y beradigan barcha 
o ‘zgarishlar manbai bo‘lib, ishlab chiqarish sohalari hisoblanadi. 
Iqtisodiyotda sanoatning ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning 
ko‘rsatkichlarining ahamiyati shunchalik yuqori b o iad i. Mamlakat 
iqtisodiy 
doirasida 
konyunkturani 
tahlil 
qilish 
quyidagi 
ko'rsatkichlarga asoslanadi: makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, yalpi milliy 
mahsulot, yalpi milliy daromad, qishloq xo ‘ja!igi, investitsiya, 
transport, tovar muomalasi ko‘rsatkichlari, ichki va tashqi bozorlarda 
tovarlar sotilish hajmi, pul muomalalari kapital aylanishi, baholar 
dinamikasi, 
ishsizlik 
va 
inflatsiya 
darajalari. 
M akroiqtisodiy 
ko ‘rsatkichlarga tovar bozorlari holati, talab va taklif, baho, talabning 
qondirilishi darajasi, tovar ishlab chiqarish, yangi korxonalar qurilishi 
va boshqalar kiradi. Yuqoridagi ko ‘rsatkichlaming umumiylik tomoni 
shundaki, ular bir-biri bilan b o g iiq va davlat iqtisodiyoti bir 
bosqichdan ikkinchi bosqichga o ‘tganda ularda o ‘zgarish ro ‘y beradi. 
Yalpi milliy mahsulot, shaxsiy iste’mol, davlat buyurtmalari, yalpi 
kapital qurilishi, tovar va xizmatlarni eksport va import qilish 
k o ‘rsatkichlarini o ‘z ichiga oladi. Bu ko‘rsatkichlami hisoblashda 
noaniqliklar ro‘y bersa ham oxirgi talab hajmi har doim mamlakat 
iqtisodiyoti holatini baholashda muhim o ‘rinni egalaydi. Tashqi savdo 
k o ‘rsatkichlari ichki bozor konyunkturasining shakllanishida o ‘ziga 
xos o ‘ringa ega. Bozor konyunkturasi mamlakat iqtisodiy holatiga 
to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri b o g iiq . Shuning uchun tovar bozorining tahlili 
quyidagi ikki y o i bilan olib borilishi mumkin:
1. Agar konyunkturaning o ‘zgarish darajasi va tendensiyalarini 
bilish ko'zlansa, u holda, uning belgilangan davrdagi dinamikasi 
o ‘rganiladi;
2. Agar konyunkturaning m a’lum muddatga b o ig a n ahvolini bilish 
zarur b o isa , unda tovarning bozordagi «hayotiy y o ii» o ‘rganiladi, 
aniq bosqichi belgilanadi va tahlil qilinadi.
Har doim iqtisodiy konyunktura (umumxo‘jaIik yoki tovar holati) 
bozordagi raqobat va baholar dinamikasi shart-sharoitlari ta’sirida 
shakllanayotgan talab va taklif) munosabatlariga b o g iiq b o iad i.
Marketing tizimi subyektlarining rivojlanish konsepsiyalarini 
ishlab chiqishda, 
narx-navoning o ‘zgarishini aniqlashda, yangi 
mahsulotlar, texnologiyalami yaratishda, bozor konyunkturasi va
148

---

iste’m olchilar 
hatti- 
harakatining 
turli 
omillarga 
b o giiqligini 
o‘rganishda turli istiqbolni belgilash usullari q o ilanilad i. Shuni 
e ’tiborga olish lozimki, konyunktura tahlili va prognozida uning o ‘ziga 
emas, balki konyunkturaga ta’sir qiluvchi omillarga ko‘proq ahamiyat 
beriladi. Shu sababli, bozor konyunkturasiga ta’sir qiluvchi om illam i 
ajratish maqsadga muvofiq bo ‘ladi, har qanday bozor konyunkturasini 
belgilab beruvchi omillami ikki guruhga b o iis h mumkin:
1. Makroiqtisodiy omillar;
2. Mikroiqtisodiy omillar, y a’ni mazkur bozordagi talab, taklif, 
narx va raqobat omillari.
Hech qanday alohida tovar bozori mamlakat iqtisodiyotidan 
ajralgan holda rivojlana olmaydi. Shu sababli, iqtisodiyot qanday 
holatda, uning jahon bozorida tutgan o ‘mi qanday, milliy boyliklar qay 
darajada qoilanilm oqda degan savollarga javob topish lozim bo‘ladi.
Yuqorida sanab o ‘tilganidek, mikroiqtisodiy omillarga ushbu 
bozordagi talab, taklif, narx va raqobat kiradi.
Bozor 
konyunkturasi 
tahlilida 
talabning 
barcha jihatlarini 
o ‘rganishga alohida e’tibor beriladi. Jumladan: talabning geografik 
taqsimlanishi, assortimentning kengligi 
va chuqurligi 
bo‘yicha 
taqsimlanishi, iste’mol intensivligi, hajmi va boshqa xususiyatlami 
o ‘rganish zarur boMadi. Talabni o'rganishda diqqat a w a lo qondirilgan 
talab, so ‘ng qondirilmagan talabga jalb qilinadi. Tovar aylanish 
tarkibini tovar guruhlari va alohida turlari bo‘yicha tahlil qilish orqali 
qondirilgan talab o ‘rganiladi, qondirilmagan talab esa sotuvchilar va 
xaridorlaming fikrini o ‘rganish usullari yordamida aniqlanadi.
Konyunkturaga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu tovar taklifidir. 
Taklifni o ‘rganishda avvalo tovar manbalariga, sotishga taklif 
etiladigan tovar hajmi va tarkibiga, tovar zaxiralariga e’tibor beriladi. 
Tovar manbalarini tahlil qilish savdo tizimiga mahsulot yetkazib 
beruvchi korxonalar ro‘yxatini tuzish va ulam ing imkoniyatlarini 
o ‘rganishdan iborat boMadi.
Ishlab chiqaruvchilar tovarlam ing assortimenti, yetkazib berish 
muddatlari va taklifning tarkibini aniqlashga yordam beradi. Shundan 
so ‘ng bozor ishtirokchilaridagi tovar zaxiralari tahlil qilinadi. 
Zaxiraning hajmi va tarkibi, qachon vujudga kelganligi, zaxiraning 
almashib borish dinamikasi va boshqa ko‘rsatkichlar taklifning talabga
149

---

nisbatini aniqlashga xizmat qiladi. Savdo tashkilotlarida yuritiladigan 
hisob tizimining m a’lumotlari, inventarizatsiya natijalari va maxsus 
izlanishlar tovar zaxiralarini kompleks o‘rganishga asos bo‘ladi.
M ikroiqtisodiy omillardan yana biri - shu bozordagi raqobatdir. 
Tovar bozorlaridagi raqobatni tahlil qilishda avvalo korxonalar 
raqobati, so ‘ng tovarlar va ehtiyojlar raqobati o ‘rganiladi. Korxonalar 
raqobatining 
tahliii 
sotuvchilar 
soni, 
ixtisoslashuvi, 
mahsulot 
assortimenti, ishlab chiqarish hajmi, yo ‘naltirilgan maqsadli segmenti 
va boshqalami o ‘z ichiga oladi.
Bozom ing kelajakdagi holatini ishlab chiqarishning texnikaviy 
ahvoli, unga sarflangan qo‘shimcha resurslar va ulam ing qaytim 
miqdori muddatlari, tovar zaxiralari dinamikasi, eksport-import, 
shuningdek narx-navodagi o ‘zgarishlar tendensiyasiga qarab aniqlash 
mumkin. Bunda tovarlar taklifi, investitsiya miqdori va tarkibiga, 
mehnat predm etiga bo ‘lgan talab, korxona, tashkilotlar pul sarfming 
y o ‘nalishi, aholi xarid qobiliyati, uni tovarlar bilan ta ’minlanish 
darajasi o ‘rganiladi. Bozor konyunkturasi ehtimollari ayrim tovarlarga 
milliy, regional va jahon bozorlariga nisbatan aniqlanadi. Bozor 
konyunkturasi oldindan ko‘ra bilish, iqtisodiy tanglikka yo‘liqmaslik, 
bozor muvozanatini ta ’minlab borish sharti hisoblanadi. Ma’lum 
davrda tovarlar va xizmatlar sotilishdagi imkoniyatlami ifodalovchi 
iqtisodiy shart-sharoitlar majmui bozor konyunkturasini bildiradi. U 
aniq iqtisodiy k o‘rsatkichlar talab va taklif muvozanati, baholar 
darajasi, 
bozor hajmi va boshqalar bilan ifodalanadi. Bozor 
konyunkturasi m am lakat iqtisodiy holatiga to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri bog‘liq. 
Dunyo bozorida iste’mol mollari konyunkturasi har 9 oyda o ‘zgarib 
turadi.
N arxlam ing bozor konyunkturasidagi o ‘m i va ulam ing shakllanish 
xususiyatlarini hisobga olgan holda narx tahliliga katta e ’tibor beriladi. 
N arxlam i o ‘rganishda quyidagilar tahlil obyekti sifatida olinadi: 
narxlam ing barqarorligi, tovar assortimenti doirasida narxlaming 
o ‘zgarish darajasi, sotuvchi tomonidan narxlar bo‘yicha o ‘zgaruvchan 
tizimlami q o ‘llash, mavsumiy narxlaming q o ‘llanishi va boshqalar. 
Narx bozor konyunkturasiga ta ’sir qiluvchi eng murakkab omil 
hisoblanadi. Uning o ‘ziga ham bir qancha om illar ta’sir ko‘rsatadi. Shu
150

---

sababli narx tahlilida nafaqat hujjatlami tekshirish usuli, balki maxsus 
usullar ham keng q oilaniladi.