J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

Boshqaruvchi 
agent 
Originator 
Maxsus moliyaviy 
tashkilot (MMT) 
Investorlar 
Vositachi tashkilot 
Nazorat va tartibga 
soluvchi vakolatli 
tashkilot 
Nazorat natijalari 
Tartibga solish vositalari 

---

150 
-
MMT va boshqaruvchi agent o‘rtasidagi munosabatlar. MMT va investorlar 
o‘rtasida boshqaruvchi agent muhim vositachi tashkilot hisoblanadi. Boshqaruvchi 
tashkilot investorlar manfaatlarini himoya qiluvchi, aktivlar bilan ta’minlangan qimmatli 
qog‘ozlarni so‘ndirish va daromadlarini to‘lab berishda asosiy vositachi rolini bajaradi. 
Bu esa aktivlar bo‘yicha to‘lovlarni (foiz va kapital to‘lovlarni) kechikishi yoki 
to‘lanmasligini oldini olish uchun servis xizmatlari agenti (originator) faoliyatini 
tekshirib borish zaruratini ko‘rsatadi va MMT orqali bu jarayon amalga oshiriladi; 
-
boshqa ishtirokchilar orasidagi munosabatlar. Bu aktivlar sekyuritizatsiyasi 
jarayoni ishtirokchilarining hosila moliyaviy bozori orqali to‘lovlar va qimmatli 
qog‘ozlar riskini kamaytirish bo‘yicha amalga oshiradigan operatsiyalarida yuzaga 
keladigan va ushbu jarayonni nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi vakolatli tashkilot 
bilan bilan bo‘ladigan munosabatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Bu kabi munosabatlar 
aktivlarni sekyuritizatsiyalash mexanizmini barqarorlashtirish uchun xizmat qiladi.
Ipotekaga asoslangan qimmatli qog‘ozlar (MBS) sekyuritizitsiyalangan aktivlar 
jumlasiga kirib, ayni paytda tuzilmalashgan (structured) innovatsion moliyaviy mahsulot 
hisoblanadi. Agar MBS instrumentining sotuvi bo‘yicha dastlabki bitim 1970 yilda 
Ginnie Mae bilan tuzilgan bo‘lsa, 2005 yilga kelib, “Bond Market Association” 
baholariga ko‘ra, birgina AQShda tuzilmalashgan moliyaviy mahsulotlar bozori 8 trln. 
AQSh dollaridan oshgan
20
.
Fikrimizcha, xosila moliyaviy vositalar bozoridagi operatsiyalarning risklilik 
darajasini yuqoriligi ushbu bozorda ikkita asosiy muammoni shakllanishiga asos bo‘ladi. 
Birinchidan, moliya tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatish maqsadida ulardan ataylab 
foydalanilish bo‘lsa, ikkinchidan, xosila moliyaviy vositalardan noto‘g‘ri va malakasiz 
foydalanish iqtisodiy barqarorlikka xavf soladi. 
Mamlakatimizda 
iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash 
sharoitida 
moliyaviy 
innovatsiyalar bilan bog‘liq operatsiyalarni tijorat banklari tomonidan amalga 
oshirilishiga bir qator to‘siqlarning mavjudligi ular taraqqiyotini sekinlashtirmoqda.
20
Симирнов А. Кредитный «пузырь» и перколация финансового рынка // Вопросы экономики, 2008, №10. – сс 6-31.

---

151 
Birinchidan, moliyaviy innovatsiyalarning yuridik maqomi aniq belgilab 
berilmagan. Ikkinchidan, ular bilan operatsiyalarni aniq tartibga soluvchi qonun osti 
me’yoriy hujjatlar mavjud emas. Uchinchidan, milliy buxgalteriyamizda ularning 
hisobini yuritish mexanizmi ishlab chiqilmagan.
Umuman olganda, so‘nggi paytlarda innovatsion moliyaviy mahsulotlar, ayniqsa 
hosila moliyaviy vositalar hajmini sezilarli darajada ortishi va uni tartibga solishning 
samarali tizimi shakllantirilmaganligi moliya va real sektor o‘rtasida keskin 
nomutanosiblikning yuzaga kelishiga, inqiroz davrida moliya bozorida beqarorlikning 
ortishiga sabab bo‘ldi. Shuningdek, ularning mikrodarajada risklarni xedjirlash, 
kamaytirish, boshqarish va foyda olish imkoniyatini yaratishini, ammo provardida 
iqtisodiyotda tizimli risklarni yuzaga keltirishini moliya bozorini rivojlantirish va 
barqarorligini ta’minlashda inobatga olish maqsadga muvofiq.