O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirl

 

---

17 
3-MAVZU. TA’LIM JARAYONIDA QO‘LLANILADIGAN DASTURIY 
VOSITALAR 
REJA:
1)
Ta’limda qo‘llaniladigan elektron o‘quv vositalari turlari va tavsifi.
2)
Hot Potatoes, iSpring dasturlari va uning imkoniyatlari.
3)
iSpring Suite asbob uskunalari orqali elektron darslik, videoma’ruzalar, elektron nazorat 
testlari, so‘rovnomalar, tarmoqlangan dialogli elektron kurslarni va onlayn-perezentatsiyalarni
yaratish.
4)
Prezi onlayn-perezentatsiyalarni yaratish dasturi. CoursLab dasturi va uning
imkoniyatlari. Mytest - test yaratish va o‘tqazish dasturlari. 
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: FSMU texnologiyasi, Blis-so’rov texnologiyasi, Qor bo’ron 
metodi, «Nima uchun?» sxemasi texnologiyasi, Insert texnologiyasi, “bilaman. bilishni xohlayman. bilib oldim” 
metodi, Klaster. 
Adabiyotlar: A1;A2; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5; Q6; E1; E2; 
Elektron axborot ta‘lim resurslarini yaratishda keng ishlatilib kelinayotgan dasturiy
ta‘minotlardan biri Ispring dasturi hisoblanadi. Odatda, taqdimotni o’tkazishga tayyorlanish
jarayonida aksariyat hollarda Microsoft PowerPoint dasturiy ta‘minotidan foydalaniladi.
Ammo bunday taqdimotlar faqat mazkur mahsulot formatidagina bo’lishi mumkin (ppt,
pptx). Hozirgi vaqtda internet texnologiyalarining rivojlanishi va o’z navbatida, masofali
ta‘lim turining paydo bo’lishi natijasida taqdimot fayllarini internet brauzerining o’zida onlayn 
ravishda to’g’ridan-to’g’ri ko’rish uchun flash (swf) formatida yoki HTML 5 texnologiyasi 
asosida yaratilgan fayl bo’lishi kerak. Hozirga kelib, PowerPoint dasturida tayyorlangan 
taqdimotdan flash-rolik shakllantirish imkoniyatini beruvchi dasturlar yaratilgan.
Mahsulot iSpring deb nomlanadi va iSpring Free, iSpring PRO va iSpring
Presenter kabi variantlarga ega. Mustaqil ekspertlarning fikriga ko’ra, bugungi kunda
mazkur mahsulot tezligi, bir formatdan boshqa formatga konvertatsiyalash sifati va
optsiyalar soniga ko’ra eng yaxshilaridan biri hisoblanadi. iSpring nafaqat flash-taqdimotlarni 
yaratishga, balki ta‘lim jarayonida qo’llanilishi mumkin bo’lgan roliklar tayyorlashda, xususan, 
ularga turli shakldagi so’rovlar, elektron testlarni ham kiritgan holda o’zaro interaktiv
bog’lanish imkoniyatini ham beradi.
iSpring quyidagi imkoniyatlari mavjud:
• taqdimot fayllarini bir necha (exe, swf, html) formatlarda konvertatsiyalash 
imkoniyati;
• taqdimot kontentiga tashqi resurslarni (audio, video yoki flash fayllarni) kiritish 
imkoniyati;
• taqdimot kontentini muhofaza qilish: parol yordamida ko’ra olish, taqdimotga
«himoya belgi»si qo’yish, taqdimotni faqat ruxsat etilgan domenlardagina «aylantirilishi»;
• video qo’shish va uni animatsiyalar bilan sinxronlashtirish;
• elektron test(nazorat)larini yaratish va natijalarini elektron pochtaga yoki 
masofaviy o’qitish tizimiga (LMS) uzatib berish imkoniyatini beradigan interaktiv matnlar
yaratish uchun vosita o’rnatilgan (Quiz tugmachasi);
• masofaviy o’qitish tizimida foydalanish uchun SCORMG‘AICC — mos keluvchi 
kurslarini yaratish;
• taqdimot dastur darajasida aylantirish uchun ActionScript API;
videotasvirni yozish va uni taqdimot bilan sinxronlashtirish;

---

18 
• YouTube‘ga joylashtirilgan roliklarni taqdimot tarkibiga kiritish imkoniyati. 
EAT resurslari ichida kiruvchi ma‘lumotnomalar va lug’atlarni yaratish uchun 
iSpring Kinetics dasturini keltirish mumkin. iSpring Kineticsning quyidagi asosiy
imkoniyatlari mavjud:
• biror-bir fan bo’yicha elektron ko’rinishdagi qulay bo’lgan glossariy, ma‘lumotnoma 
yoki lug’at yaratish;
• vaqt shkalasini yaratish;
• 3 o’lchovli kitob yaratish;
• FAQ yaratish mumkin. 
EAT resurslari ichida kiruvchi elektron nazorat turlarini yaratish uchun
iSpring QuizMaker dasturini keltirish mumkin.
iSpring QuizMaker quyidagi asosiy imkoniyatlari mavjud:
• tarmoqlangan testlar yaratish imkoniyati (adaptatsiyalash tirilgan testlarni yaratish) 
imkoniyati;
• ikki, uch, to’rt yoki besh javobli yopiq test topshiriqlari, ulardan biri to’g’ri, 
ikkitasi haqiqatga yaqinroq turidagi topshriqlari;
• bir necha to’g’ri javobli yopiq test topshiriqlari;
• ochiq test topshiriqlari;
• o’xshashlikni aniqlashga yo’naltirilgan topshiriqlar;
• to’g’ri ketma-ketlikni aniqlashga mo’ljallangan topshiriqlarni yaratish imkoniyati.
Zamonaviy, raqobatbardosh mutaxasis kadrlar tayyorlashda o‘quvchi-talabalar
bilimini nazorat qilish, sinash va baholashning ahamiyati katta. Agar uni yaxshi yo‘lga 
qo‘yilmasa, turli-tuman metodlarni qo‘llashimiz, qiziqarli dars o‘tish uchun turli topshiriqlar 
tayyorlashimizdan qat’i nazar, kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Chunki inson ongida
har doim o‘z mehnat faoliyatini baholovchi psixologik jarayon ro‘y berib turadi. O‘z ishini 
atijasi baholanmasa yoki baholanishidan, taqdirlanishidan ko‘ngli to‘lmasa faolligi susayadi, 
oxir-oqibat «hafsalasi pir» bo‘lishi mumkin. O‘quvchi-talabalar bilimini, muntazam tekshirish
va baholash ularni predmetni chuqur o‘rganish va nazorat usullarini takkomillashtirish 
vazifasini yuklaydi.
Talabalar bilimlarini nazorat qilishning elektron shakllari. Talabalarning bilimi va 
o‘quvchining attestatsiyalash hamda verifikatsiyalash shakli sifatida testlash tabiiy va gumanitar 

---

19 
yo‘nalishadagi kafedralarning ta’lim faoliyatida kompyuter texnologiyalari paydo bo‘lgunga 
qadar yuzaga kelgan.
Qoidaga ko‘ra, o‘quvchilarni test nazoratidan (kompyuterlardan foydalangan holda 
qo‘llash bilan ham) quyidagi maqsadlarda o‘tkaziladi:
- bilimlarning propedevtik (boshlang‘ich bilimlarini bilish bo‘yicha) nazorat;
- egallangan ko‘nikma va o‘quvlarning tematik (joriy) nazorati;
- bilimlarning marraviy nazorati;
- o‘quv fanining barcha materiali bo‘yicha yakuniy attestatsiyasi;
- qoldik bilim va o‘quvlarning monitoringi (rezidual nazorat).
Ta’lim sohasidagi bilimlar, ko‘nikmalar va maxoratlarni nazorat qilishning test
tizimi quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi: diagnostik, ta’lim beruvchi, tashqil qiluvchi, 
tarbiyalovchi va boshqaruvchi. Diagnostik funksiya test nazoratining o‘zini mohiyatidan
iborat: o‘quv darsining darajasida qanday bo‘lsa, o‘quv fanining ancha umumiy
darajalarida va talabaning barcha professional tayyorgarligida ham shunday tayyorgarlikning
yutuqlari va tuzilishlarini aniqlashdan iborat.
Ta’lim beruvchi funksiya test yoki etalonli javoblar jarayonida aytib turishni 
ko‘rsatish, bilish sohalarini namoyon qilish, probel (bo‘shliq)larni topishdan kelib chiqadi. Sinov 
darslari ta’sirida bilimlarni mukammallashtirish qo‘shimchalar, aniqliklar va to‘g‘rilashlar
yo‘li bilan kechadi.
Tarbiyalovchi funksiya talabaning o‘quv asoslarini oshirish bilan, bilish
faoliyatining natijalariga javobgarlikni shakllantirish bilan, o‘quv jarayonini o‘zini-o‘zi
tashkil qilish bilan bog‘lik.Nazoratning tarbiyalovchi va rag‘batlantiruvchi harakati agar
uning natijalari oshkora bo‘lsa, oshadi. Umuman, shaxs uchun o‘quv yutuqlarini nazorati
kamchiliklarni ham, afzalliklarni ham ko‘rishga yordam beradi. Testlashning boshqaruvchi 
funksiyasi testlash natijalari bilan tug‘ilgan va o‘quv jarayoni samaradorligini oshirishga
o‘qishning qo‘llaniladigan metodika va texnologiyalarini mukammallashtirishga qaratilgan 
o‘quvchining, o‘qituvchining va ta’lim muassasalari ma’muriy
boshqarmasi harakatlari bilan bog‘liq. An’anaviy og‘zaki imtihon bilan solishtirganda
imtihon testi nafaqat baholashning eng ob’ektiv usuli bo‘lib qolmay, balki psixologik
tomondan eng asrab-avaylovchidir: xavotirlik darajasi kam, e’tibor darajasi yuqori,
organizmning fiziologik harakteristikasi eng qulaydir.
Bunda og‘zaki imtihonning shunday «nozik farqi», ya’ni imtihon oluvchining
xaddan ziyod qattiqqo‘lligi yoki, aksincha, xaddan ziyod ko‘ngilchanligi aniq talabaga
nisbatan imtihon oluvchining emotsional tarzda qo‘yadigan bahoga ta’siri yo‘qotiladi.
Yaxshi tayyorlangan guruhga baholarni beixtiyor pasaytirish effekti tenglashtiriladi, qachonki, 
imtihon oluvchi uning unga xos baholarni taqsimlash shkalasini ishlab chiqishga intiladi.
Imtihon testida talabalar unifikatsiyalashining darajasi yuqori, baholashning yagona kriteriya
va normalari ishlab chiqiladi, talabalarning va o‘qituvchilarning vaqti tejaladi. Imtihondagi
omadsizlik o‘qituvchi shaxsi bilan bog‘lanmaydi.
O‘quv jarayonidagi zamonaviy testlash kvalimetrik o‘lchovlar nazariyasi va
injenerlik pedagogikasiga asoslanadi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi (OTM) o‘quv jarayonida ishlatiladigan testlar o‘z vazifasiga 
ko‘ra quyidagi ikki guruxga bo‘linadi:
- malakaviy (normativ yunaltirilgan);
- attestatsiyali (kriteriyali yunaltirilgan).
Birinchi turi eng ko‘p tarqalgandir. Uning uchun muayyan tartib maqsadlari yoki tanlash 
uchun individual natijani boshqa o‘quvchilar va o‘rta gurux natijalari bilan solishtirish 
harakterlidir. Agar talaba OTM ga shunday testlash natijalari bo‘yicha kirgan bo‘lsa, unda 
talabalik xayoti boshlanishi mumkin («o‘tish ball» idan oshiq ballar yig‘indisini to‘plagan 
holda). Malakaviy testlashning tez-tez takrorlanib turadigan maqsadi muayyan tartib - 
o‘zlashtirish: «a’lochilar», «to‘rtchilar», «uchchilar», «o‘zlashtira olmaydiganlar»
kategoriyasi bo‘yicha o‘quvchilarni guruxlarga bo‘lishdir.

---

20 
Attestatsiya testlari berilgan mutaxassislikdagi talabalarda yutuqlarning individual 
darajasini tushuntirishga qaratilgan. Buning uchun attestatsion sinov jarayonida ob’ektga, u xali 
xatoga yo‘l kuymasidan, o‘suvchi murakkablikda ketma-ket test topshiriqlari beriladi.
Talaba o‘ziga ishongan holda javob beradigan topshiriqlarning murakkablik darajasi
berilgan fan sohasidagi uning yutuqlar darajasini harakterlaydi (test paytidagi «shaxsiy»
rekord). Boshqa so‘z bilan aytganda, kriteriyali yunaltirilgan testlarning asosida yaxshi
o‘zlashtiruvchi talaba o‘rganadigan bo‘limlarning rejalashtirilgan hajmi bilan individual
natijalarning solishtirilishi yotadi. Qoidaga ko‘ra, malakaviy testlarda topshiriqlar ularning 
murakkabligini oshishi tartibida joylashtiriladi (ya’ni, to‘g‘ri javob olishga yetaklovchi 
harakatlar sonining o‘sishi bo‘yicha). Bu IQ - aniqlash testlarida qanday bo‘lsa, kirish
imtixonining biletlaridagi topshiriqlariga ham shunday tegishlidir (variantlarda). Ammo
biletlardagi savollar sonining kamligida, ularni attestatsiya testlariga kiritib bo‘lmaydi. Oliy 
ta’limning zamonaviy pedagogikasida maqsadli sifatida shaxsga yunaltirilgan ta’lim prinsipi 
qabul qilinadi, testlarning o‘quv jarayonida kriteriyali yunaltirilgan (attestatsiya testi) ni ishlab
chikish va ishlatish aloxida muhim ahamiyat kasb etadi. Ular shaxsiy yutuqlarning 
yaxshilanishiga sezilarli asosni yaratadilar va ochik masofaviy ta’lim maqsadlariga aynan mos 
keladi. Shunga qaramay, malakaviy testlar o‘quv jarayonining monitoringi uchun dolzarb bo‘lib 
qoladi.
Talabalarning yakunlovchi bilim va malakalarini ta’lim jarayonida turli mezonlar va 
yondashuvlarga tayanib aniqlash, bu jarayonlarga axborot texnologiyalarini, ochiq kodli dasturiy 
ta’minotlarni qo‘llash, ularning qo‘yilgan didaktik talablarga mosligi haqiqiyligini nazorat qilish 
mumkin.
Ma’lumki, ta’lim jarayonini bunday baholash, faqat talabaning o‘zlashtirish
darajasini belgilash bilan chegaralanib qolmay, o‘qish jarayonini rag‘batlantirishda muhim
pedagogik vosita va ijobiy motiv uyg‘otish bilan talaba shaxsiga kuchli ta’sir etadi. Shu
xilda talabani ob’ektiv baholash asosida unda adekvat ravishda o‘z-o‘zini baholash imkoni
tug‘iladi va o‘z muvaffaqiyatlariga tanqidiy munosabat shakllanish qayd etiladi. Ta’limda ochiq 
kodli dasturiy ta’minotlar, veb-saytlarning sifati ta’lim jarayonida axborot fazasining
rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim jihatlardan sanaladi.
Bilimlarni nazorat qilishni amalga oshirish uchun test asosida nazorat qilishga 
qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
- validliligi (funksiya va mazmuni jihatidan adekvatligi);
- aniqligi (hamma uchun tushunarliligi);
- soddaligi;
- bir xil ma’noni anglatishi (javoblariga ko‘ra baholash);
- ishonchliligi.
Bunda testning validligini aniqlashda uning mazmuniy va funksional validligini
farqlay bilish lozim.
Testning aniqligi bo‘yicha talablarning bajarilishi, talaba tomonidan topshiriqlardan 
nimani bajarilishi lozimligini to‘g‘ri tushunishdan tashqari, haqiqiy javobdan tashqi to‘g‘ri 
javoblarni ham hisobga olmasligi lozimligini uqtiradi.
Testning soddaligi, har bir test bir xil qiyinlik darajasidagi birgina topshiriqdan
tashkil topishi lozimligini, boshqacha aytganda, qiyinlik darajasi turlicha bo‘lgan bir necha
yoki majmuaviy topshiriqlardan tashkil topmasliklarini uqtiradi.
Test yordamidagi nazoratning ishonchliligi esa ma’lum talaba test topshirig‘i
bo‘yicha qayta-qayta nazorat qilinganida ham uning natijalari bir xil mazmunga ega bo‘lishi 
ta’minlanishi bilan tushuntiriladi.
Garchi kompyuter yordamidagi nazoratning testlashtirilgan bu tizimini joriy etishda test 
topshiriqlarini yaratishning yuqoridagi beshta talabga javob berishi zarurligi topshiriqlardan 
ma’lum bo‘lsada, biroq kompyuter vositasida, test topshiriqlari yordamida talabalarni
baholashni o‘ziga yarasha yana bir qancha muammolari mavjud. Bundan ko‘rinishicha, 
ta’limning kompyuter ishtirokidagi, ochiq kodli dasturiy ta’minotlar yordamida

---

21 
nazoratining samarali bo‘lishi, aksariyat hollarda, tekshiruvchi bilan dastur ishlab chiqqan
muallifning hamkorligiga bog‘liq bo‘ladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tajriba sinflarida qo‘llanilgan ochiq kodli dasturlarda 
bilimlarni adaptiv na’zorat qiluvchi testlardan foydalanish sinov metodikasi samarador bo‘lib, 
o‘tkazilgan tajriba-sinov tahlillari uni respublikamiz miqyosida ommalashtirish
mumkinligiga asos yaratadi.
“Portfolio” deganda shaxsiy yutuqlarni qayd etish, yig‘ib borish va baholash uslubi 
nazarda tutilmoqda. Bu atama san’at sohasi mutaxassislari uchun avvaldan tanish; masalan, 
ko‘plab rassomlar o‘z asarlarining portfoliosini yaratishadi. Yuksak texnologiyalar asrida esa 
dizayner, fotorassom, modellik va reklama agentliklari kabilarning portfoliolari internetga 
joylanmoqda.