Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

Kbc=Rb/R.
Turli tadqiqotchilar tomonidan 
Rb=f(R)
turdagi bog‘liqlik asosida kubli 
mustahkamlik bo‘yicha prizmali mustahkamlikni aniqlash uchun empirik formulalar 
taklif etilgan edi. Bu bog‘liqlikka muvofiq 
Rb
ning o‘sishi 
R
ga to‘g‘ri proporsional. 
Masalan, A.A.Gvozdov bunday formulani taklif etdi: 
+
=
+
1300
1450
3
b
R
R
R
Bu formula bo‘yicha mustahkamligi 20,0–80,0 MPa bo‘lgan betonlar uchun 
Rb
=(0,54+0,73)
R
bo‘ladi. B.G.Skramtayev tomonidan 
Rb
=0,68
R
bog‘lanish, 
O.Ya.Berg va uning o‘quvchilari tomonidan esa 
Rb
=0,783
R
bog‘lanish taklif 
qilingan. Me’yoriy hujjatlarda u mustahkamligi 30–60 MPa bo‘lgan betonlar uchun 
avval 
Rb
=0,7
R
ko‘rinishd qabul qilingan edi, hozirgi vaqtda esa mustahkamligi

---

88 
20–80 MPa bo‘lgan betonlar uchun 
Rb
=0,54–0,63
R
. Kbc ning kattaligidagi bunday 
farq 
Rb 
kattalikka turli omillar — texnologik, geometrik va boshqalar jiddiy ta’sir 
ko‘rsatishidan dalolat beradi. 
Nazoratdagi prizmatik namunalarni sinashda yon yoqlariga tenzometrlar, 
bazada indikatorlar yoki qarshilik datchiklari o‘rnatiladi, ular yordamida namunaning 
hamma yoqlari deformatsiyalarining tengligini (
ε

= (2+3)·10-5 chegarasida) 
kutilayotgan buzuvchi yuklanishlarning 10–20% ini tashkil etuvchi yuklanishlargacha 
surish va nazorat qilish yo‘li bilan namunani markazlash amalga oshiriladi. Beton 
elastikligining boshlang‘ich modulini aniqlash ustiga asboblar o‘rnatilgan o‘ta 
prizmali namunalar bo‘yicha olib boriladi. Betonning elastiklik modulini aniqlash 
uchun ko‘pincha yuklantirish sxemasi qo‘llaniladi, unga ko‘ra namunalar ko‘zda 
tutiladigan yuklanishning 10% idan teng bosqichlar bo‘yicha yuklantrib boriladi. 
Har bir bosqichdan keyin 4–5 min mobaynida to‘xtab turish vaqti beriladi, bu 
vaqt ichida ikki marta (boshida va oxirida) asboblardagi deformatsiya ko‘rsatkichlari 
yozib olinadi. Bunday tartib (rejim) namuna buzilguncha saqlanadi va natijalarning 
aniqligi bilan o‘zini oqlaydi. 
Betonning boshlang‘ich elastiklik moduli mazkur namunadagi betonning 
prizmali mustahkamliligining 30% iga teng kuchlanish qiymatida betonning 
me’yordagi kuchlanishlarining nisbiy deformatsiyalarga nisbati kabi aniqlanadi: 
E
b
=
σ/
ε

σ
=0,3
R
b
 da
Betonning cho‘zilishidagi mustahkamlik chegarasi (
Rbt
) ni aniqlash quyidagi 
usullar bilan amalga oshiriladi: beton namuna-to‘sinchalarni bukilishga sinash; 
namuna-kublar va namuna-silindrlarni ushatishga sinash. Bunday sinovlar tartibini 
ko‘rib chiqamiz. 
GOST 10180-90 ga muvofiq gorizontal holatda tayyorlangan beton namuna-
to‘sinchalarning o‘lchamlari quyidagicha qabul qilinadi: 
-
10x10x40 sm to‘ldirgich donalarining yirikligi 20 mm dan ortiq 
bo‘lmaganda; 
-
15x15x60 sm to‘ldirgich donalarining yirikligi 40 mm dan ortiq 
bo‘lmaganda; 
-
20x20x80 sm to‘ldirgich donalarining yirikligi 70 mm dan ortiq 
bo‘lmaganda. 

---

89 
Bunda, etalon namuna sifatida o‘lchamlari 15x15x60 sm bo‘gan to‘sincha 
qabul qilinadi. Namuna-to‘sinchalarning bukilishga sinash sxemasi va sinovchi 
qurilma tayanchlarining joylanishi 2.1-rasmda keltirilgan. Sinalayotgan namunning 
pastki tayanchlari orasidagi 
l
masofa namunaning 
L
uzunligi 40, 60 va 80 sm ga mos 
ravishda 30, 45 va 60 sm ga teng qilib qabul qilinadi. Sinovlar pressda yoki tayanch 
kataklar (biri — harakatlanuvi, ikkinchisi — qo‘zg‘almas) va namunaga yuklanishni 
uzatish uchun ikkita silindrik tayanchi bo‘lgan qattiq yuqori traversa ko‘rinishidagi 
maxsus sinovchi qsrilmasi bo‘lgan universal sinash mashinasida o‘tkaziladi. Diametri 
25 va 30 mm bo‘lgan hamda uzunligi namuna-to‘sinchaning eniga teng tayanchlar 
qo‘llaniladi. Sinovlarni o‘tkazish uslubi va texnik talablar GOST 10180-90 da 
mufassal bayon qilingan. Namuna-to‘sinchani yuklantirish tezligi namunaning 
buzilishigacha sekundiga 0,5+0,2 kg s/sm2 (0,5+0,2 MPa) ni tashkil etdi.
Betonning bukilishida cho‘zilishga mustahkamligi chegarasi (
Rbtf
) quyidagi 
formuda bo‘yicha hisoblanadi: 
δ
=
2
btf
Fl
R
ab
bu yerda: 
δ
— etalon to‘sincha mustahkamligiga o‘tkazish koeffitsiyenti;
F
- buzuvchi yuklanish, kgs(N);
 l
— quyi tayanchlar orasidagi masofa, sm;
a -
to‘sincha ko‘ndalang kesimining eni, sm; 
b
- to‘sincha ko‘ndalang kesimining 
balandlgi, sm.