Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

 
3.10-rasm. Ikki tomonlama suv 
beradigan muvaqqat ariqlar 
tarmog‘ining sxemasi 
Egatning uzunligi muvaqqat ariqlar 
o‘rtasidagi masofaga teng bo‘ladi. 
Bo‘ylama 
sxemada 
muvaqqat 
ariqlar 
ikki 
tomonga 
suv 
beradi. 
Muvaqqat ariqlarning uzunligi 500-800 m. Muvaqqat ariqlarni yerning eng 
kichik nishab bo‘ylab olishda egatlar muvaqqat ariqlarga parallel qilinadi (3.11-
rasm). Bunda o‘qariqlar yerning katta nishabi bo‘ylab olinadi: muvaqqat ariqlardan 
faqat bir tomonga suv olinadi. 
3.11-rasm. Bir tomonlama suv beradigan 
muvaqqat ariqlar tarmog‘ining sxemasi 
 
Ko‘ndalang sxemada M.A-ning uzunligi 
400 m dan oshmaydi. M.A. ning o‘rtasidagi 
masofa egatlarning uzunligiga teng bo‘ladi.
Egatlar M.A.larga tik tushadi. Bu holda egatlarga suv to‘g‘ridan to‘g‘ri 
muvaqqat ariqlardan olinadi. Ko‘ndalang sxemada (3.12-rasm) muvaqqat ariqlar 
ham kichik nishabli tomonga, ham katta nishabli tomonga qaratib olinishi mumkin. 

---

82 
3.12-rasm. Birinchi va ikkinchi 
tartibli taqsimlash ariqlari
Muvaqqat 
ariqlarning 
qaysi 
sxemaga 
muvaqqat 
olinishi 
sug‘oriladigan 
territoriyaning 
relefiga, doimiy sug‘orish kanallari qay holda joydashganligiga qarab belgilanadi.
Muvaqqat ariqlarining ichki qiyaligi (otkosi) 1:1, tashqi qiyaligi 1:3 –1:4 bo‘lib, 
suvning tezligi 0,50...0,60 m/sek dan oshmasligi kerak. 
M.A. ning hisobiy suv sarfi quyidagi formuladan topiladi: 
,
4
,
86
10
4
.
t
L
B
m
Q
y
а
м





(3.25) 
bu yerda:
Q
m.a
-muvaqqat ariqning hisobiy suv sarfi, l/sek; 
m-eng katta sug‘orish me’yori, m
3
/ga (sug‘orish rejimidan olinadi); 
V-muvaqqat ariqlar o‘rtasidagi masofa, m; 
L
y
-uchastkaning (muvaqqat ariq olingan tomondagi) uzunligi, m; 
L
u
=L
ma
+l
e
-bo‘ylama sxemada; 
L
u
=L
ma
-ko‘ndalang sxemada; 
L
m.a
-muvaqqat ariqning uzunligi, m; 
l
e
- egatning uzunligi, m; 
t-muvaqqat ariqda suv oqib turgan vaqt, sutka. 
(3.25)da topilgan hisobiy suv sarfi quyidagi bog‘lanish bo‘yicha shohariqning 
suv sarfi bilan muvaqqatlashtirishi shart: 
,
.
N
n
Q
Q
шох
а
м


(3.26) 
bu yerda: Q
shox
- shohariqning suv sarfi, l/sek; 
n-brigadadagi ayni bir vaqtda shilatdigan m.a. soni; 
N- sug‘orish uchastkasidagi brigadilarning soni. 
Muvaqqat ariqning hisobiy suv sarfi (10-40 l/sek bo‘ladi) topilgach, uning 
ko‘ndalang kesimi o‘lchamlari belgilanadi. 

---

83 
M.A. yarim qazima va yarim ko‘tarma qilib olinadi. M.A. shunday 
loyihalanishi kerakki, undagi suvning sathi yer sathidan katta nishabli yerlarda – 5 
sm, o‘rtacha nishabli yerlarda – 10 sm va kichik nishabli yerlar (Xorazm, Buxoro, 
Mirzacho‘l)da 15 sm yuqorida bo‘lishi kerak.