M maxsudova muloqot psixologiyasi o'quv qo'llanma toshkent «turon-iqbol» 2006

parallel
transaksiyalar 
— stimul transaksiya va javob transaksiya kesishmaydi 
(masalan, «katta odam» holatida turib «bolalik» holatiga murojaat 
qilish, «bolalik» holatida tu rib «kattalik»ka javob qaytarish); 
kesishuvchi transaksiya 
— stimul transaksiya va javob transaksiya 
kesishadi (masalan, «katta odam» holatining «katta odam» holatiga 
murojaat qilishi, «ota-onalik»ning «bolalik»ka javob qaytarishi); 
yashirin transaksiya 
— bevosita kuzatilayotgan xulq-atvor bilan 
bog'liq bo'lmagan transaksiyadir. Sirti «yaltiroq» bo'lgan jism oniy 
belgilar, so'zlar ostiga juda salbiy mazmun yashiringanda shunday 
transaksiya ro'y beradi. Ushbu transaksiyalar ikkidan o rtiq EGO 
holat munosabatga kirishishi natijasida ro 'y beradi.
Muloqot pozitiv (ijobiy) tugallanishi uchun transaksiyalar parallel 
bo'lishi kerak. Kesishuvchi transaksiya nizo va ziddiyatga olib keladi.
Parallel transaksiyaga misol: «oyijon, bu mening qo'lim dan 
kelmaydi», «sen endi katta bola bo'lib qolding, albatta qo'lingdan keladi».
Kesishuvchi transaksiyaga misol: «Sardor, narsalaringni joy-joyiga 
qo'yib qo'ysang-chi», «siz menga xo'jayin emassiz, bu yerda menga 
faqat onam buyruq bera oladi».
Bolalik holati bolalik davrida paydo bo'ladi va rivojlanadi. Kattalarga 
taqlid qilish natijasida ota-onalik holati shakllanadi. Kattalik holati esa 
uzoq yillar davomida hayotiy tajriba orttirish bilan qaror topib boradi.
2.2. G o‘daklarning kattalar bilan bo'ladigan muloqoti
Oilada bola tug'ilishi bilan oila a’zolari u bilan muloqotga kirishishga 
harakat qiladilar. Lekin chaqaloq muloqotga darhol tayyor bo'lmaydi: 
uxlaydi, yig'laydi va emadi. Chaqaloq o'zining hayotini shartsiz refleks, 
ya’ni qichqiriq bilan boshlaydi. Birinchi qichqiriq nutqning birinchi 
belgisidir. Ayrim olim lar birinchi qichqiriqni salbiy emotsiya deb
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ataydilar. Haqiqatdan ham chaqaloq o'zining qichqirig'i bilan uyquga, 
ovqatga, issiqlikka bo'lgan ehtiyojini bildiradi.
Insonning tabiati shundayki, u atrofdagilar bilan muloqotda 
bo'lmasdan yashay olmaydi. Bola tug'ilganda uning onasi o'zining 
mehrini muloqot orqali beradi. Shuningdek, oilaning boshqa kattalari 
ham chaqaloq bilan muloqotda bo'lmasdan turolmaydi. Kattalar 
tomonidan bo'ladigan to 'g 'ri muloqot chaqaloqda muloqotga bo'lgan 
ehtiyojni shakllantiradi. Chaqaloq bir oylik bo'lganda «ga», «da», «ua» 
kabi nutq belgilari paydo bo'ladi. Bolaning muloqoti reaktiv (passiv) 
yoki aktiv (faol) shaklda bo'ladi. Bolaning kattalar bilan qiladigan 
muloqoti dastlab kattalaming labi va ko'zlariga qarashdan boshlanadi. 
Ijobiy muloqotda bo'lish uchun kattalar bolaga ko'proq kulgulari bilan 
ta’sir etishlari maqsadga muvofiq. Bolani qo'lga olib ko'targanda u juda 
xursand bo'ladi. Bir yarim — ikki oylikda bola kattalaming jilmayishiga 
o'zining kulgusi bilan javob qaytaradi. Ona bola uchun ehtiyojlarini 
qondiruvchi eng asosiy k is h i. Ona uchun ham bola barchadan aziz.
Kattalar go'daklar bilan doimo ijobiy emotsional munosabatda 
bo'lishlari zarur. 4—5 oylik go'dakning munosabati o'ziga xos xarakterga 
ega. U o'z oila a’zolarini begona kishilardan ajratadi. Kattalar doimo 
go'dak atrofida parvona bo'laversalar, u o'yinchoq o'ynamaydi, 
onasidan ajrasa injiq bo'lib qoladi. 7—9 oylik bola kattalaming nutqini 
va harakatini diqqat bilan kuzatadi. So'ngra u kattalaming og'zidan 
chiqqan so'zlami takrorlashga harakat qiladi. Bu davrdagi bolalar 
kattalaming harakatlarini taqlid qilish orqali egallaydi. Masalan, stol 
ustini artishga, idish-tovoqlarni ko'tarishga harakat qiladi. Kattalar 
bolaning ehtiyojlarini qondiribgina qolmasdan, tu rli buyumlar bilan 
harakat qilishga ham o 'rg a ta d ila r, ya’ ni h a tti-h a ra k a tla rin i 
boshqaradilar. B ir yoshgacha bola kattalaming nutqini tinglaydi.
O 'yinchoq — ko'ngilochar predmet b o 'lib qolmasdan, balki 
bolaning ruhiy rivojlanishi vositasidir. 2—3 yoshli bola o'yinchoqlar 
bilan o'ynay boshlaydi. O'yinchoqlar yorqin rangli, qo'ng'iro qli, 
ovozli bo'lishi bolada ijobiy emotsiyani keltirib chiqaradi. Onasi bolaga 
o'yinchoq o'ynashni o'rgatadi. O 'yinchoqlar bolaning 
id ro kin i 
rivojlantiradi. Bolalarning yetakchi faoliyati maktabgacha davrda o'yin 
bo'lib hisoblanadi. Kattalar o'yinchoqlar tilidan bola bilan muloqotda 
bo'lishlari muhim ahamiyatga ega. O'yinchoq o'ynaganda bolalar uni 
qimirlatishga va og'ziga solishga, ichini ochib ko'rishga harakat qiladilar. 
9 oylik bolalarga endi o'yinchoqdan tashqari qog'oz, qalam ham berish 
kerak. Shunda bolada yozma nutqni, rasmlar chizish elementlarini 
shakllantirish mumkin bo'ladi.
O 'yin orqali bolalarda sezgi, idrok, xotira, fikrlash, fantaziya, 
hayolot kabi ruhiy jarayonlar, ruhiy xususiyatlar shuningdek, xarakter
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xislatlari, qobiliyat turlari, temperament (mijoz) tiplari rivojlanadi. 
Bolalarning nutqini, muloqotini rivojlantirishda kattalar muhim rol 
o'ynaydilar. Bolaning ongini o'stirish uchun o'yinchoqlar va o'yin 
turlaridan ko'proq foydalanish yaxshi natija beradi.
Ilk bolalik davrida ham o'yinning ahamiyati katta. Bu davrda bolalar 
predmetli o'yinchoqlarni ko'proq o'ynaydilar. Ayniqsa didaktik 
o'yinchoqlar bola hayotida muhim o'rin egallaydi. Bola endi bitta emas, 
balki b ir necha o'yinchoqlar bilan o'ynaydi. Bu davrda bolalar kattalar 
bilan muloqotda bo'lishga nisbatan ko'proq o'yinchoqlar bilan 
muloqotda bo'ladilar.
Maktabgacha 
yoshdagi bolalar o'yinda taqlid qilish orqali 
kattalaming hatti-harakatlari, o'zaro munosabatlarini ifodalaydilar. 
Bu ularda muloqot rivojlanishiga yordam beradi.
Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarda o'yin faoliyati o'ziga xos 
xususiyatga ega. Ular ko'proq harakatli, sport xarakteridagi o'yinlam i 
o'ynaydilar.
O'smirlarda, ayniqsa, 5—6-sinf o'quvchilarida o'yinga bo'lgan 
ehtiyoj saqlanib qoladi. Tanaffus paytlarida, darsdan bo'sh vaqtlarida 
o'smirlar o'yin faoliyati bilan ham shug'ullanadilar. Ularda o'yin 
orqali muloqot shakllari rivojlanadi.
Umuman o'yin faoliyati bolalar hayotida muhim o 'rin egallaydi.