“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o„quv –uslubiy majmua 43
YUrak glikozidlari ta‘siriga sezgir xayvonlar mushuk, baka, kaptar va dengiz chuchkasi.
Bularning ichida eng sezgiri mushuk bulib, ular orasida utkazilgan eksperementlar doimo anik xamda
tugri natija beradi. Lekin mushukda tajriba utkazish bir oz murakkab, shuning uchun aksariyat
tajribalar bakada utkaziladi.
Davlat Farmakopeyasi tarkibida yurak glikozidlari bulgan dorivor usimliklar, ularning
maxsulot va fitopreparatlarini biologik faolligini – ta‘sir kuchini (biologik standartizatsiyasini)
mushukda, bakada va kaptarda utkazilishini talab kiladi. Natijada 1 g (bir gramm) maxsulotning ta‘sir
kuchi – vallor aniklanadi. Vallor esa bakaga ta‘sir birligi (BTB eki LED), mushukka ta‘sir birligi
(MTB eki KED) va kaptarga ta‘sir birligi (KTB eki GED) bilan ulchanadi.
Kuzda tutilgan 30g ogirlikdagi erkak urmon bakasining yuragini sistola xolatida bir soat
davomida tuxtatib kuya oladigan yurak glikozidlarining eng kichik mikdori BTB-LED (bakaga ta‘sir
etuvchi birlik) deb ataladi. Analiz uchun bakalardan - Rana temporaria, Rana ridibunga va Rana
esculenta turlarini ishlatish mumkin.
Yurak glikozidlarining tibbi yotda ishlatilishi
YUrak glikozidlari va tarkibida ana shu glikozidlar bulgan maxsulotlardan tayerlangan dori
turlari xamda preparatlar asosan yurak kasalliklarini (yurak porogi va shu kasallik natijasida kon
aylanishining II va III darajali buzilishi, yurak astmasi va boshkalar) xamda ba‘zi ogir va yukumli
kasalliklar natijasida yurak ishining kattik buzilishi kasalliklarini davolashda kullaniladi.
Yurak glikozidlarining tasnifi
Aglikoni tarkibidagi tuyinmagan lakton xalkasining tuzilishiga kura yurak glikozidlari katta
ikki guruxga bulinadi:
1.Kardenolidlar . Lakton xalkasi 5 a‘zoli va bir marta tuyinmagan (butenolid).
2.Bufadienolidlar . Lakton xalkasi 6 a‘zoli va ikki marta tuyinmagan (kumalin).
Kardenolidlar uz navbatida ikki guruxga bulinadi:
A)
angishvonagul guruxi . Bu gurux glikozidlarini angikonining xayvon organizmida kuprok
tuplanib kolish va kuchli ta‘sir kursatish (zaxarlash), kumulyasiya xossasiga egadir;
B)
strofantus guruxi. Bu gurux glikozidlarni aglikonining 10-uglerod atomida
aldegid), ba‘zan spirt (-SN2ON) guruxi bulib, ularning kumulyasiya xususiyati yoq.
Yurak glikozidlariga sifat reaksiyalar
Yurak glikozidlarining maxsulotda bor-yukligini aniklash uchun ular bilan rangli reaksiyalar va
xromatografik analiz utkaziladi.
Yurak glikozidlariga rangli sifat reaksiyalar kup bulib, ularni uch guruxga bulish mumkin:
1.Yurak glikozidlarining skeleti-sterinlarga bulgan Liberman-Burxard reaksiyasi. Maxsulotdan tayerlangan va buglatib kuritilgan ajratmani (eki glikozidlarni) konsentrlangan
sirka kislotasida eritib, unga sirka angidridi va va konsentrlangan sulfat kislota aralashmasidan (50:1
nisbatida) 2 ml kushib aralashtirilsa, bir ozdan sung (eki bir oz kizdirilsa) oldin pushti-kizil rang xosil
buladi. Xosil bulgan rang tezda kuk eki yashil tusga kiradi.
II.YUrak glikozidlarning tuyinmagan lakton xalkasiga reaksiyalar Legal reaksiyasi. Kuritilgan ajratmani (eki glikozidlarning) spirtdagi eritmasiga 2 tomchi piridin, natriy
nitroprussidning 5%li suvli eritmasidan 2 tomchi va ishkorning 10% li suvli eritmasidan 2 tomchini
asta-sekin kushilsa, suyukliklar uchrashgan joyda kizil rang (kizil xalka) xosil buladi.
Legal reaksiyasi asosan tarkibida 5 a‘zoli tuyinmagan lekton (butenolid) xalkasi bulgan yurak
glikozidlariga – kardenolidlarga xosdir.
Yurak glikozidlarining yupka kavatli xromatografik (YUKX eki TSX) taxlili
Talk eki alyuminiy oksidi epishtirilgan 13 x 18 sm li oyna plastinkasi (eki «silufol»
plastinkasi)ning «start» chizigiga kapilyar naycha eki maxsus tomgich erdamida usimliklardan
tayerlangan ajratmadan xamda «guvox» yurak glikozidlari spirtli eritmasidan bir-biridan 2 sm
masofada 0,1 ml dan tomiziladi (tomizilgan doglarning diametri 5mm dan katta bulmasligi kerak).
Doglar kurigandan sung plastinka oldindan xloroform –etil spirti-benzol-formamid (59:10:30:1)
suyukliklar aralashmasi eki suv bilan tuyintirilgan butanol (1:1 nisbatida) (kuzgaluvchan sistema)