Sh. R. Xolmoʻminov mehnat bozori iqtisodiyoti

Ishsizlik darajasi – mehnat bozorining hozirgi paytdagi ahvoli 
hadida va unda muayyan vaqt mobaynida roʻy bergan oʻzgarishlar 
toʻg‘risida tasavvur beradigan asosiy koʻrsatkichdir. 
Ishsizlik darajasi (I) davrning boshi (yoki oxiri)dagi ahvolga koʻra, 
tegishli sanada ishsizlik maqomiga ega boʻlgan kishilar sonining (I) ana 
shu sanadagi iqtisodiy faol aholi soniga (F) nisbati sifatida aniqlanadi: 
I=I/F*100% 
Ishsizlik 
darajasi 
koʻpchilik 
mamlakatlarda 
iqtisodiyotni 
rivojlantirishning eng muhim ijtimoiy omillaridan biri sifatida qaraladi. 

---

55 
5.2. Ishsizlikning sabablari va turlari 
 
Iqtisodchi olimlar oʻrtasida ommaviy ishsizlikning haqiqiy 
sabablari qandayligi toʻg‘risida turlicha qarashlar mavjud.
Ma’lumki, J.M.Keyns «...ishsizlikning davosi sifatida ish haqini 
pasaytirgan g‘oyasini qat’iy inkor etib, oʻziga investitsiyalar, davlat 
xarajatlari va sof eksportdan tashqari iste’mol xarajatlarini – bunda ham 
soʻnggi – umumiy talabning asosiy qismini ham qamrab oladigan 
umumiy talabdan kelib chiqadi». 
Fikrimizcha, O‘zbekistonda ishsizlikning paydo boʻlishi va oʻsish 
tarixi aynan Keyns qarashlarining toʻg‘riligini isbotlaydi. Ishsizlar 
rasmiy roʻyxatga olingandan boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum 
darajada muntazam ortib boradi, ishga joylashtirish qanchalik yuqori 
boʻlsa, ishsizlik darajasi shunchalik past boʻladi. 
Ish bilan bandlikning keskin kamayishi iqtisodiyotdagi tarkibiy 
oʻzgarishlar (davlat sektorining kamayishi), inflatsiya hamda xoʻjalik 
yuritishning muqobil shakllari (xususiy korxonalar, hissadorlik 
jamiyatlari) yetarlicha tez oʻsmaganligi tufayli koʻpgina korxonalarda 
moliyaviy ahvol yomonlashuvi natijasida yuzaga keladi. Bularning 
hammasi, tabiiyki, umumiy talab hajmida salbiy aks etadi: davlat ta’siri 
qisqaradi, investitsiya faoliyati sustlashadi, iste’mol xarajatlari esa 
inflatsiya ta’sirida turmush darajasining yomonlashuvi tufayli 
birmuncha kamayadi. 
Demak, O‘zbekistonda ishsizlik oʻsishining asosiy sababi, eng 
avvalo, ishlab chiqarishning qisqarishidir. Iqtisodiy oʻsish dinamikasi 
bilan ishsizlik oʻrtasidagi aloqa uzviy bog‘liq koʻrsatkichlardir. 
Qoidaga koʻra, G‘arb iqtisodchilari iqtisodiy oʻsish sur’atlarini 
aholi ish bilan bandligining oʻsish sur’atlari bilan, tanazzulni esa 
ishsizlik darajasining oʻsishi bilan bog‘laydilar. Haqiqatan ham, 
industrial turdagi normal ishlayotgan bozor iqtisodiyotida iqtisodiy 
oʻsish doimo tarmoqlarning rivojlanishi va kengayishini, demak, ish 
bilan bandlikning ortishini anglatadi. Shunday boʻlsa-da, rivojla-
nayotgan mamlakatlarda bunday bog‘liqlik koʻzga ochiq tashlanmaydi. 
Masalan, koʻpgina rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoatning tez 
oʻsishi ish bilan bandlikning muvofiq kengayishini keltirib chiqarmadi. 
Iqtisodchilar bu hodisani sanoatdagi oʻsish sur’atlaridan ancha yuqori 

---

56 
boʻlgan urbanizatsiya sur’atlari hamda qishloqdan shaharga koʻchib 
kelayotgan aholi malakasining pastligida deb izohlaydilar. 
Aholining ish bilan bandlik dinamikasi, YaIM bilan ishsizlik 
oʻrtasidagi bevosita aloqaning tasdiqlanmasligi dastlabki qarashda 
mantiqan zid hodisadir. Ikkita dalil kishini hayratga soladi: birinchidan, 
ishsizlikning YaIMning oʻsishiga qiyosan ilgarilovchi qisqarishi; 
ikkinchidan, ish bilan bandlikning kamayishi bilan birga ishsizlikning 
qisqarishi. 
Fikrimizcha, bu hodisalarni faqat statistik xatoliklar va ishsizlik 
maqomini berish shartlarining murakkablashuvi bilan izohlab 
boʻlmaydi. 
Koʻrinishidan 
yaxshi 
boʻlgan 
iqtisodiy 
oʻsish 
koʻrsatkichlaridan ish bilan bandlikning kamayishini ikkita sabab bilan 
izohlash mumkin. Birinchidan, yashirin ishsizlikning yuqori darajasi 
saqlanganligi, u oʻz potensialini, hatto ayrim barqarorlik sharoitlarida 
ham ochiq bozorga chiqarib turadi. Ikkinchidan, yashirin ish bilan 
bandlikning koʻpayishi, u ishchi kuchi va ishsizlarning sezilarli qismini 
ochiq mehnat bozoridan tortib turadi.
Respublikamizda ishsizlikning paydo boʻlish sabablariga koʻra, 
quyidagi