Umumiy tarix
“Turkiston-umumiy uyimiz”
Yüklə 155,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. “Turkiston-umumiy uyimiz” O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov o’zbek, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, tojik, turkman va mintaqada yashovchi barcha xalqlar o’rtasidagi qadimiy do’stlik aloqalarini yangi sharoitda mustahkamlashni nazarda tutib «Turkiston - umumiy uyimiz» degan g’oyani ilgari surdi. Mintaqa jamoatchilik vakillarini, birinchi navbatda, ijodkor ziyolilar - yozuvchilar, tarixchilar va boshqalarning e’tiborini Turkiston tuyg’usini- tarixiy birlik tuyg’usini qaytadan tiklashga qaratdi. Mintaqa ziyolilari, Turkiston zaminida yashovchi barcha xalqlarni yaqinlashtirish maqsadida yurgan sog’lom kuchlar bu g’oyani qo’llab- quvvatladilar. «Turkiston - umumiy uyimiz» deb nom olgan jamoatchilik harakati tashkil topdi. 1995 yil 21 noyabr kuni Toshkentda Markaziy Osiyo ziyolilari ishtirokida «Qardosh xalqlar uchrashuvi» mavzusida xalqaro qurultoy bo’lib o’tdi. Qurultoyda «Turkiston - umumiy uyimiz» harakatini birinchilardan bo’lib qo’llab-quvvatlagan 16 mashhur qirg’iz yozuvchisi Chingiz Aytmatov ma’ruza qildi. Ma’ruzachi va so’zga chiqqan qardosh xalqlar vakillari mintaqada yashab o’tgan ajdodlarimiz ruhi bilan olis istiqbodda tug’ilajak avlodlar bog’liqligi, mintaqa yaxlitligi, yagona Turkiston tuyg’usining muqaddasligi haqida so’zladilar. Qurultoyda «Turkiston xalqlari madaniyati Assambleyasi» tashkil etildi. Chingiz Aytmatov Assambleya Prezidenti, Odil Yoqubov Assambleya vitse-prezidenta etib saylandi. Assambleyaning qarorgoxi Toshkent shahrida bo’lib, Bishkek va Almatida uning bo’limlari tashkil etildi. «Turkiston — umumiy uyimiz» g’oyasini to’g’ri tushunish lozim. Uning zamirida Markaziy Osiyo mamlakatlarini birlashtirish yoki ular tepasida turuvchi yangi bir tizimni yaratish kabi maqsadlar qo’yilayotgani yo’q. «Turkiston - umumiy uyimiz» deganda barcha turkiy davlatlar hamda turkiy xalqlar nazarda tutilayotgani ham yo’q. Gap Turkiston deb nomlangan siyosiy-geografik hudud ustida, hududdagi mamlakatlarning o’zaro birligini mustahkamlash, ularning xalqlarini yaqinlashtirish haqida bormoqda. Markaziy Osiyo davlatlarining har biri o’z doirasida, o’z taraqqiyot yo’lidan rivojlanib boraveradi. Turkiston xalqlari madaniyati Assambleyasi tashabbusi bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari madaniyat, san’at, adabiyot va fan namoyandalari o’rtasida aloqalarni chuqurlashtirish, xalqlarni bir-biriga yanada yaqinlashtirish tadbirlari ko’rilmoqda. 1997 yilda Bishkekda «Mustaqillik vaziyatida ma’naviyat masalasi» mavzusida simpozium bo’lib o’tdi. Simpoziumda qardosh xalqlar ma’naviyatining yangi sharoitdagi holati va rivojlantirish muammolari haqida qimmatli fikrlar bildirildi 5 . 1997 yil aprel oyida Toshkentda taniqli qozoq adibi Muxtor Avezovning ijodiga bag’ishlangan «Muxtor Avezov va o’zbek adabiyoti» mavzusida ilmiy konferensiya bo’ldi. Usha yili may oyida «Mustaqillik - baxtimiz, toleimiz, kamolimiz» mavzusida mushoira, «Markaziy Osiyo mustaqil davlatlari xalqlari she’riyatining buguni va ertasi» mavzusida davra suhbati bo’lib o’tdi. 5 Ibrohimov A, Sultonov X, Jo’rayev N. Vatan tuyg’usi. T., ―O’zbekiston‖, 1996, 298-bet. 17 1997 yil oktyabrda Assambleya Almatida «Muxtor Avezov va jahon adabiyoti» mavzusida uning 100 yilligiga bag’ishlangan xalqaro konferensiya o’tkazdi. 1997 yil oktyabrь oyidan boshlab Assambleya tashabbusi bilan 8 sahifalik «Markaziy Osiyo madaniyati» nomli haftalik gazeta o’zbek, qozoq, qirg’iz, tojik, rus tillarida chiqmoqda. Bu tadbirlar mintaqa xalqlari o’rtasidai azaliy do’stlik aloqalarini yanada mustahkamlash va chuqurlashtirishga ko’maklashmoqda. Inson tabiati murakkab, ruhi hamda hissiy ta’sir darajasi o’ta nozik va ayni paytda juda sezgirdir. Donishmandlarning fikricha, ruh tuyg’ular bilan fikrlar ta’sirida paydo bo’lib shakllanarmish. Tashqi hodisalar, voqelik nechog’lik aniq va chuqur idrok etilsa, tuyg’ularga ta’sir shunchalik kuchli bo’lar ekan. Natijada ana shu taassurotlar qurshovida ruh, fe’l-atvor, borliqda o’ziga xos munosabat, olamni anglash qobiliyati shakllanadi. Aflotunning fikriga ko’ra, ruh eng ezgu olam bo’lgani uchun inson avvalo o’z ruhini kamol toptirishi zarur. Zero, ruhning sog’lomligi – aql-idrok butunligidir, ruhning pokizaligi - hissiyot pokizaligi, tuyg’ular musaffoligidir. Qalbida shunday fazilat mavjud odamda Vatan, xalq, millat tushunchalari oliy haqiqat darajasiga ko’tariladi. Biz qanchalik ruhan tozalikka erishsak, fikrimiz shunchalik toza, xayollarimiz ravshan, orzu-umidlarimiz yorqin bo’ladi. Atoqli turk olimi Ziyo Go’kalp: "Fikrlari hislariga tamomila muvofiq bo’lmagan har bir odam ruhan xastadir. Bunday odam hayotda baxtli bo’la olmaydi. Masalan, hissiyotiga ko’ra kuchli dindor bo’lgan kishi o’zini fikran dinsiz deb tushuna boshlasa, ruhi qandaydir bir muvozanat, osoyishtalik holatida bo’ladimi? Shubhasiz yo’q!"- deydi. Yaqin o’tmishimizga bir nazar solaylik. Bir necha ming yilliklar mobaynida joni joniga, qoni qoniga payvand bo’lib ketgan Turkiston xalqlari sobiq SSSR davrida turli millatlarga ajratib tashlandi. Qog’ozdagina suveren, aslida esa Markazga qaram sovet respublikalari barpo etildi. Bu soxta siyosat tufayli an’analari, turmush tarzlari, ruhiy va ma’naviy qadriyatlari bir bo’lgan xalqlar o’zbegu qozoqda, tojigu qirg’iz, turkmanga bo’lib yuborildi. 18 Albatta, mazkur xalqlar o’tgan 70 yildan ko’proq vaqt mobaynida millat sifatida shakalandi. Ularning o’z tili, madaniyati bor. Endi ularni butunlay birlashtirib yuborish milliy qadriyatlarini toptash bilan barobar. Biroq, masalaniig boshqa tomoni ham bor. Ya’ni, yagona Turkiston zaminida sobiq SSSR tarqalgach vujudga kelgan mustaqil davlatlar o’z tarixiy kelib chiqishlari, xalqlarining boy o’tmishi, ma’naviy va ruhiy ehtiyojlari nuqtai nazaridan o’zaro yaqinlashishga hayotiy zarurat sezishlari tabiiy holdir. Turkiston xalqlari ruhiyati asrlar mobaynida bir-biriga tutashib, ma’naviy, diniy va axloqiy munosabatlari uyg’unlashib ketgan, yashash tarzlari va urf- odatlari mushtarak bo’lib, yagona ulkan va jonli vujudga aylangan edi. Shuning natijasida qondoshu jondoshlik, bir butunlik an’analari tarkib topgan. Kishilik tarixida bunday ma’naviy, ruhiy va fikriy yaqinlik bu diyorda hamisha hamma narsadan ustun kelgan. Shuning uchun ham Mavlono Rudakiy:‖ Dunyoning shodligi yig’ilsa butun, Do’stlar diydoridan bo’lol mas ustun", deb bejiz aytmagan. Mustaqillik sharoitida bizning millat, millatlararo munosabatlar, milliy madaniyat, yaqin qardosh xalqlarning madaniy merosi, etnik muammolari, jug’rofiy va iqtisodiy birligi haqidagi tasavvurlarimiz o’zgarmoqda. Yangi tarixiy sharoitlarda vujudga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar Turkiston mamlakatlari xalqlari tarixi, ularning kelib chiqishi, o’ziga xos turmush tarzlari va yaqin qo’shnichilik munosabatlariga har qachongidan boshqacharoq qarashni taqozo etmoqda. Zero, etnik jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan, tarixan bir muhitda yashab, o’tmish madaniyati bir zaminda vujudga kelgan, biroq, ayni paytda mustaqil davlat bo’lib yashayotgan mamlakatlar o’z tarixiy ildizlarini qidirib topishini, o’zaro hamkorlik munosabatlarini qaytadan tiklashini hayotning o’zi zarurat darajasiga ko’tarmoqda. Qolaversa, hozirgi rivojlangan mamlakatlarda davlatlararo mintaqaviy hamkorlik siyosiy va iqtisodiy mazmundan birmuncha boshqacharoq - ma’naviy mazmun kasb etmoqda. Bu hozirgi zamon jahon sivilizatsiyasning eng ilg’or yo’nalishlaridan biri sifatida tan olinmoqda. Qardosh xalqlar va qo’shni 19 mamlakatlar umumiy xonadonini tashkil etish, yagona zamin, yagona makonni qaror toptirish, belgilashning ma’naviy poydevori - bu olis o’tmish mushtarakligini, shu asosda shakllangan urf-odatlar, an’analar va turmush tarzini chuqur o’rganishdir. "Turkiston - umumiy uyimiz" shiorining mazmuni, mintaqa- viy barqarorlikni ta’minlashdagi mohiyati ana shunda 6 . Markaziy Osiyo hamdo’stligi mamlakatlari jahonning boshqa ittifoqdosh va mintaqaviy hamkorlik mamlakatlaridan farqli o’laroq ma’naviy va madaniy hamkorlikka ko’proq asoslanadi. Chunki bu hududda asrlar mobaynida ma’naviyat, axloq, ta’lim-tarbiya va madaniyat uyg’un holda turmush tarziga aylangan. Axloq har qanday sharoitda ham insoniylik va insoniy barkamollikning bosh prinsipi sifatida tan olingan. Qolgan barcha harakatlar va mezonlar, jumladan, iqtisodiy hamkorlik, o’zaro yordam, bozor munosabatlari, savdo-sotiq, mol ayirboshlash ham qadimdan yuksak axloq va odobga tayangan madaniy munosabatlarning bir qismi hisoblangan. Bu ming yillar mobaynida shakllanib, jahon sivilizatsiyasiga katta ta’sir ko’rsatgan ulug’ allomalar hayoti va ijodida, ularning insoniyat tarixida burilish yasagan asarlarida ham o’ziga xos tarzda ifodasini topgan. Shu bois Sharq allomalari dunyoviy fanlarning qaysi sohasida ijod qilishmasin, axloq kategoriyasiga qattiq suyanishgan, unga katta e’tibor bilan qarab, qomusiy xulosalari bilan boyitib borishgan. Ma’lumki, sivilizatsiya dunyoning turli mintaqalarida turlicha yuz berib, muayyan hududlar aholisi dunyoqarashi va turmush tarziga chuqur o’rnashgan. Sivilizatsiya, jumladan, Yunonistonda nafosat, Hindistonda din, Ovrupada moddiy-texnika taraqqiyoti, Turkistonda esa axloq shaklida vujudga kelgan. Natijada yunonlar ongi va dunyoqarashida go’zallikka intilish, san’at va madaniyatga ehtiyoj katta bo’lgan. Hindistonda turli din va mazhablar ko’payib, aqidalar va taqvodorlik tuyg’ulari ham har xil bo’lgan. Xalqlar ruhiyati va turmush tarziga singib ketgan bunday hodisalar hozir ham davom etmoqda. 6 Ibrohimov A, Sultonov X, Jo’rayev N. Vatan tuyg’usi. T., ―O’zbekiston‖, 1996, 299-bet. |