O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

Asosiy tayanch tushunchalar 
Tovar – biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo‘lgan, ayirboshlash uchun 
yaratilgan mahsulot. 
Klub tovarlari - bu raqobatsiz yoki qisman raqobatdosh, ammo buning uchun 
provayderlar tomonidan chetlatilishi mumkin bo‘lgan tovar. 
Mahalliy ommaviy mahsulotlar – bu faqat ma’lum bir geografik 
hududdagilarga foyda keltirishi mumkin.
Diversifikatsiya – ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va 
xizmatlarni sotish bozorlarini kengaytirish maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat 

---

60 
sohalarini kengaytirish, mahsulot va xizmatlar assortimentlarini ko‘paytirish, 
ularning sifatini takomillashtirish.
Takrorlash uchun savollar 
 
1. 
Tovar ishlab chiqarish va bozorning vujudga kelishining umumiy shart-
sharoitlarini tushuntiring. 
2. 
Klub tovarlari nima? 
3. 
Mahalliy ommaviy mahsulot nimani anglatadi? 
4. 
Klub tovarlari va mahalliy ommaviy mahsulot o‘rtasida nima farq bor? 
5. 
Tibo gipotezasida nima ilgari suriladi? 

---

61 
8-MAVZU: TASHQI JIHATLAR 
1. Tashqi jihatlar va tashqi ta’sir tushunchasi. 
2. Iqtisodiyotda tashqi ta’sir holatlari. 
3. Kouz teoremasi. 
1.
 
Tashqi jihatlar va tashqi ta’sir tushunchasi. 
 
Tashqi jihatlar (Eksternallik) - bu iqtisodiy sub’ektlar orasidagi bog‘lanish 
bo‘lib, u iqtisodiyotning narx tizimidan tashqarida joylashgan. Kundalik misollarga 
mahalliy baliq ovlashga zarar yetkazadigan zavodning ifloslanishi va qo‘shni g‘urur 
bilan yangi mashinani namoyish qilganda paydo bo‘ladigan hasad kiradi. Bunday 
tashqi ta’sir to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirlanganlarning tanlovi bilan boshqarilmaydi - 
baliq ovlash kamroq ifloslanishni sotib olishni yoki qo‘shningizga yomonroq 
avtomobil sotib olishni tanlashingiz mumkin emas. Bu samaradorlik teoremalarini 
qo‘llashga to‘sqinlik qiladi. Darhaqiqat, bozor samaradorligini namoyish etish 
quyidagi ikkita taxminga asoslandi: 
• Har bir iste’molchining farovonligi faqat uning iste’mol qaroriga bog‘liq edi. 
• Har bir firmaning ishlab chiqarilishi faqat o‘zining kirish va chiqish 
tanloviga bog‘liq edi. 
Aslida bu taxminlar bajarilmasligi mumkin. Iste’molchi yoki firma 
iqtisodiyotdagi boshqa agentlarning harakatlaridan bevosita ta’sir qilishi mumkin; 
ya’ni boshqa iste’molchilar yoki firmalar harakatlaridan tashqi ta’sirlar bo‘lishi 
mumkin. Bunday tashqi ta’sirlar mavjud bo‘lgan taqdirda, raqobatbardosh bozor 
natijalari Pareto-samarasi bo‘lishi ehtimoldan yiroq emas. Chunki agentlar 
o‘zlarining (iste’mol/ishlab chiqarish) qarorlarining tashqi ta’sirini hisobga 
olmaydilar. Odatda iqtisodiyot juda katta miqdordagi "yomon" tashqi va juda oz 
miqdordagi "yaxshi" tashqi ta’sirlarni keltirib chiqaradi. 
Tashqi ta’sirlarni boshqarish amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan masaladir. 
Global isish va ozon qatlamining vayron bo‘lishi eng muhim misollardan biri. 
Ammo mahalliy va global ekologik muammolarga qadar ko‘plab boshqa misollar 
mavjud. Ushbu tashqi ta’sirlarning ba’zilari darhol iqtisodiy muammolar bo‘lib 
tuyulishi mumkin. Lekin iqtisodiy tahlil ular nima uchun paydo bo‘lishini ochib 
berishi va muqobil siyosat samaradorligini tekshirishi mumkin. Iqtisodiy tahlil 
hayratlanarli xulosalar chiqarishi va standart siyosat ko‘rsatmalariga qarshi chiqishi 
mumkin. Xususan, bu agentlarni o‘z qarorlarining tashqi ta’sirini o‘zlashtirishga 
undovchi hukumat aralashuvi qanday qilib Pareto yaxshilanishiga erishishi 
mumkinligini ko‘rsatadi. 
Tashqi ta’sirlarni aniqlash 
Tashqi ta’sirlarni aniqlash va har xil turdagi tashqi ta’sirlarni tasniflashni 
ta’minlash uchun bir necha bor urinishlar bo‘lgan. Ularning orasida quyidagi ta’rif 
eng ko‘p qabul qilingan. Uning afzalliklari shundaki, u tashqi ta’sirlarni ularning 
ta’siri orqali tan olishga ahamiyat beradi va bu tabiiy tasniflash tizimiga olib keladi. 

---

62 
Ta’rif (Tashqi ta’sir) Har qanday iqtisodiy agentning farovonligi (iste’moli 
yoki foydasi) iqtisodiyotdagi boshqa agent (iste’molchi yoki ishlab chiqaruvchi) 
tomonidan "to‘g‘ridan-to‘g‘ri" ta’sirlanganda tashqi ta’sir mavjud bo‘ladi. 
"To‘g‘ridan-to‘g‘ri" deganda biz narxlar vositasidagi ta’sirlarni chiqarib 
tashlaymiz. Ya’ni tashqi xususiyat mavjud bo‘lib, agar baliq ovlash mahsuldorligi 
yuqori oqimdagi neftni qayta ishlash zavodining daryo ifloslanishiga ta’sir qilsa, 
lekin baliq ovlash rentabelligiga neft narxi ta’sir qilmasa (bu neftni qayta ishlash 
zavodining neft ishlab chiqarishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin). Oxirgi ta’sir turi 
(ko‘pincha moddiy tashqi ta’sir deb ataladi) har qanday raqobatdosh bozorda 
mavjud, ammo samarasizlikni keltirib chiqarmaydi (chunki raqobatdosh bozorlar 
orqali narxlar vositachiligi Pareto-samarasi natijalarga olib keladi).
Tashqi ta’sirning ushbu ta’rifi bevosita ikkita keng toifani ajratib turadi. Ishlab 
chiqarish tashqi tomoni, tashqi ta’sirning foyda munosabatlariga ta’siri va foydalilik 
darajasi ta’sir ko‘rsatadigan har doim iste’molning tashqi ta’sirida yuzaga keladi. 
Shubhasiz, tashqi narsa bir vaqtning o‘zida ham iste’mol, ham ishlab chiqarish 
tashqi bo‘lishi mumkin. Masalan, zavodning ifloslanishi tijorat baliq ovining 
foydasiga va bo‘sh vaqt baliqchilarining foydasiga ta’sir qilishi mumkin.